Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 89

Kristján Árnason: Hljóðfræðiathuganir Jóns Ófeigssonar
77
í athugasemdum Jóns um framburð samhljóða kemur margt fróðlegt fram, sem
ekki gefst hér tími til að tíunda. Hann gerir m.a. grein fyrir ýmsum mállýskubundnum
þáttum, svo sem lokhljóðaframburði á undan ð í hafði og sagði, sem hann telur norð-
lenskan, og einnig frá lokhljóðaframburði á eftir/, g og r í orðum eins og hafdi, sagdi,
og hardur og að sjálfsögðu segir hann frá muni á harðmæli og linmæli og rödduðum
og órödduðum framburði.
3.4 Lengd og áhersla
E.t.v. eru athugasemdir Jóns um lengd þær athyglisverðustu. Hann gerir ráð fyrir
tveimur lengdarstigum, fullri lengd og hálflengd (bls. XVIII-XIX). Athuganir hans á
dreifingu langra og stuttra sérhljóða eftir lengdarreglunni koma heim við það sem síðar
telst viðtekinn fróðleikur. Mér vitanlega er þetta í fyrsta skipti sem lengdarreglan er sett
fram á þann einfalda og skýra hátt sem síðar tíðkast. Umfjöllun Valtýs Guðmundssonar
er hér t.a.m. ófullkomnari, og að því er ég best fæ séð tekur Sveinbjöm Sveinbjömsson
hvergi á þessum málum í heild, þótt hann tákni að sjálfsögðu lengd í hljóðritun sinni.
Fulla lengd fá sérhljóð samkvæmt Jóni á undan einu eða engu samhljóði og á
undan klösum sem hafa p, t, k eða s sem fyrri lið og v, j eða r sem seinni lið. Hins
vegar kemur hálf lengd fram á samhljóðum sem standa á eftir stuttum sérhijóðum, og
þau fá einn lengdarpunkt í hljóðritun, og sama er að segja um sérhljóð í „hálfsterkum
atkvæðum næst á eftir atkvæði með sterka áherslu“ (XIX). (Þetta kemur raunar heim við
það að Sveinbjörn Sveinbjömsson táknar stundum lengd á samhljóðum á eftir stuttum
sérhljóðum.) Athuganir Jóns á lengd sérhljóða í fyrri liðum samsettra orða em fróðlegar
og réttar, að því er ég best fæ séð, en heldur er framsetningin ruglingsleg.
Misjafnt er hvernig lengdarmál hafa verið túlkuð í seinni tíð, en hugmynd Jóns um
hálflengd á samhljóðum á eftir stuttum sérhljóðum varð kveikjan að hugmyndum sem
Einar Haugen setti fram í grein í tímaritinu Language árið 1958 um íslenska atkvæða-
gerð, sem eru fullrar athygli verðar. Það er enginn vafi á því að hljóðfræðileg lenging
á sér gjarna stað á samhljóðum sem koma á eftir stuttum sérhljóðum, og lengingin er
í réttu hlutfalli við áhersluþunga. Það er athyglisvert, að stuttleiki sérhljóðanna, sem
að sínu leyti má rekja til samhljóðaumhverfisins, hefur aftur áhrif á samhljóðalengdina
í áhersluatkvæðum, og þetta sýnir að samband lengdar og áherslu er flóknara en virst
gæti í fyrstu. En nóg um það.
Athuganir Jóns um orðáherslu virðast mér greinargóðar og segja að sumu leyti
meira en athugasemdir Björns Guðfinnssonar (íslenskar mállýzkur I, 1946:75). Þarna
virðist Jón hafa verið í svipuðum hugleiðingum og Jóhannes L. L. Jóhannsson í bók
sinni Nokkrar sögulegar athuganir, sem kom út 1924. Hann gerir ráð fyrir að síðari
liður samsetts orðs hafi aukaáherslu í orðum eins og: 'aura'girnd,'afbœjar’maður og
'vorkuimar'samur en bendir jafnframt á að oft sé ekki mikill munur á fyrstu áherslu,
sem samkvæmt reglum ætti að vera aðaláhersla, og seinni áherslu. Þetta kemur vel
heim við það sem menn hafa veitt athygli í seinni tíð, að orðáherslan sé e.t.v. ekki eins
föst á fyrsta atkvæðinu eins og handbækur segja. Að vísu hafa margir fett fingur út
í framburð eins og Vestmanna'eyjar, en það að hann skuli vera til segir sína sögu um
tilhneiginguna í málinu.