Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 79

Krístín Bjamadóttir: Allravagn og aðgöngumiðaokrari
67
Nýyrði Blöndals eru því aðeins hluti orðaforðans í norræna verkefninu að þau hafi
haldið velli, t.d. aðferðarfrœði og aðskotahlutur.1 Munurinn á orðaforðanum í þessum
tveimur verkum skýrist því að einhverju leyti af því að orðabækur af takmarkaðri stærð
sem binda á við eitt málstig hljóta að eldast tiltölulega hratt að þessu leyti og þar sem
áherslan er á nútímamálið í norræna verkefninu er eðlilegt að munurinn á verkunum
tveimur sé allnokkur. Hins vegar eiga öll nýyrði Blöndals að sjálfsögðu heima í
Ritmálsskrá Orðabókarinnar. Ein af skýringunum á mismuninum í orðaforðanum er
því fólgin í nýyrðum sem ekki hafa haldið velli.
3.2 Virk orðmyndun
Endanleg sönnun þess að nýyrði hafi náð góðri fótfestu í málinu hlýtur að felast í því
að orðið sé greiðlega notað í margsamsettum orðum. Orðið allravagn kemur t.d. ekki
fyrir í samsetningum í Ritmálsskránni en það gerir orðið strœtisvagn hins vegar, þ.á m.
í orðinu strœtisvagnafargjald. Um það finnst seðill sem hljómar svo:
strætisvagnafargjald n.
hefur xx hækkað xx strætisvagnafargjöld á sunnudögum
Þjv. 19/2 ’55,3
Og þá erum við komin að aðgöngumiðaokraranum.
Fyrir mér er orðið aðgöngumiðaokrari alveg gagnsætt orð, orðmyndunin algjörlega
virk og regluleg og orðið þarfnast engrar skýringar. Það mætti jafnvel nota það um þá
sem hækka verðið á strætómiðum þegar „vér bregðum oss ... út í eitthvert úthverfið“.
Orðhlutarnir í aðgöngumiðaokrari eru líka báðir skýrðir í Blöndalsbók; er þá nokkur
ástæða til að hafa samsetta orðið líka sem flettu í bókinni?
Svo er nú samt í Blöndalsorðabók en uppflettiorðið þar lítur svona út:
°aðgöngulmiða-okrari [...] m. Billetsjover, Billetsælger. -miði [...]
m. (aðfundi, opinherri stofnun osfrv.) Adgangskort (til et Mpde, en off.
Institutionel. desl.): (að leikhúsi, samsöng osfrv.) Billet (Teater-, Koncert-
osv.).
Sigfús Blöndal og samverkamenn hans hafa þá stefnu að gefa talsverðan fjölda
virkra samsetninga sem uppflettiorð, jafnvel þótt orðhluti sé skýrður sérstaklega. Gott
dæmi um þetta er að finna undir flettimyndinni aðal- sem hér fer á eftir:
2. aðal- [a:ða/] som förste Del af et sammensat Ord svarer oftest til Hoved-
i Dansk, höfuð- i ældre Islandsk. — I det fplgende opregnes der kun en
Del af de utallige Sammensætninger, som kan dannes hermed.
7I norTæna verkefninu er reyndar orðmyndin aðferðafrœði en um hana eru 15 dæmi í Ritmálssafni, það elsta
úr Andvara 1970. Um orðmyndina aðferðarfrœði eru tvö dæmi í Ritmálssafni, elst úr Sveitastjómarmálum
1981. Elsta dæmið um orðið aðskotahlutur í Ritmálssafni er úr Lagasafiii handaalþýðu 6, sérmerkt 1908.