Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 25

Guðrún Kvaran: Ræturog heimildir
13
Heilagra manna sögur og íslenzk fornkvæði sem hafa að geyma efni sem eldra er en frá
15. öld. Af 16. aldar bókum virðist/Vy/'ö testamentiOdds Gottskálkssonar frá 1540 vera
eina ritið sem efni hefur verið sótt til og af 17. aldar ritum Píslarsaga Jóns Magnússonar
sem Sigfúsgaf út sjálfur 1912-14, og Fimmtíu heilagar hugvekjur Gerhardts í þýðingu
Þorláks Skúlasonar biskups en þær voru gefnar út á Hólum 1624.
Töluvert meira var orðtekið af 18. aldar ritum eða alls 24 titlar. Fyrirferðarmest eru
rit Lærdómslistafélagsins og eldri rit Magnúsar Stephensens en auk þeirra má nefna
Vídalínspostillu, kirkjusögu Finns Jónssonar, Waysenhúsbiblíu, hugvekjur Sturms og
Kvöldvökur Hannesar Finnssonar.
Þá segir Sigfús að nokkur óprentuð orðasöfn hafi verið nýtt til dæmasöfnunar,
einkum orðasafn Hallgríms Scheving kennara í Bessastaðaskóla (Lbs 220 8vo). Ef litið
er á þau óprentuðu handrit sem skráð eru í heimildaskrá kemur í ljós að flest þeirra
eru runnin frá uppskriftum Schevings. Þar má nefna ritreglur Eggerts Olafssonar,
Hrana sögu Egilssonar, Asnabálk Jóns Magnússonar í Laufási, Josephs sögu, Lflcafróns
sögu, málsháttabók, Skarakárasögu og að lokum orðaregistur Páls Þorbergssonar og
orðabókarhandrit Schevings sjálfs. Þá eru nefnd tvö handrit skrifuð af Rasmusi Rask,
þar af er annað íslenskt-latneskt orðasafn eignað Sveini Pálssyni lækni. Engin önnur
orðabókahandrit eru nefnd þótt Sigfús geti þess að hann hafi haft tækifæri til þess
að skoða slík handrit á Landsbókasafni. Hann tekur fram að orðabókarhandrit Jóns
Olafssonar úr Grunnavík frá 18. öld hafi lítið sem ekkert verið notað nema þar sem
vísað var til þess hjá Olafi Davíðssyni eða Þorvaldi Thoroddsen.
Lítið var orðtekið af guðsorði og er gerð grein fyrir því í formála. Svo virðist
sem Blöndal hafi talið að lítið væri þangað að sækja, ef marka má formálann, þar sem
bókmenntalegt stórvirki geti verið orðabókarhöfundi gagnslítið í söfnun sjaldgæfra og
áhugaverðra orða en hrákasmíði, sem alls ekki geti talist til bókmennta, geti á hinn
bóginn aflað honum dæma sem hafi mikið mállegt gildi. í heimildaskrá eru skráðar
Waysenhúsbiblía, eins og áður getur, og biblían frá 1908, heiðna biblía. Það kemur á
óvart að ekkert hafi verið sótt til Viðeyjarbiblíu frá 1841 og ekkert til biblíunnar frá
1866 sem var þó sú biblía sem Sigfús hefur líklegast alist upp við og var í notkun í
kirkjum landsins þegar þau Björg hófu verk sitt.
5 Niðurlag
Lengra verður ekki farið í umfjöllun um orðtekin rit. Af því sem fram hefur komið
má sjá að orðasöfnun var mun víðtækari en svo að hún beindist að samtímamálinu
eingöngu. Sigfús og samstarfsmenn hans hafa reynt að brúa bilið milli þess og forna
málsins með orðtöku úr meginritum aldanna sem þar lágu á milli. Engin orðtökuáætlun
hefur varðveist svo vitað sé en af þeim þremur lotum sem ég hef nefnt, þ.e. 1903-
1908, 1908-1911 og 1911-1919, virðist sem tímaskortur og fjárhagsörðugleikar hafi
að nokkru ráðið því hvað og hversu mikið var lesið. Orðtöku var þó haldið áfram allt til
1923, ef marka má heimildaskrá, og fram kemur í formála og eins í skýrslu Bjargar, að
miklu efni var bætt í próförk alveg fram á síðustu stundu. Ekki voru allir sáttir við valið
eins og alltaf má búast við. Jóhannes L. L. Jóhannsson taldi í ritdómi í Skími miðmálið