Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 47

Jón Hilmar Jónsson:
Til bragðbætis:
Um dæmi og dæmanotkun
í orðabók Blöndals
1 Inngangur
Orðabók sem ekki getur státað af notkunardæmum í einhverri mynd verður naumast
talin fullgild orðabók nema hún eigi að gegna mjög sérhæfðu hlutverki. Með vissri
einföldun má reyndar segja að skilin milli orðabókar annars vegar og orðasafns eða
orðaskrár hins vegar markist ekki síst af því hvort orðin eru sýnd í samhengi eða hvort
látið er duga að segja deili á einkennum þeirra, og þá einkum merkingu, með stuttum
og einföldum skýringum.
Gildi notkunardæma, staða þeirra og fyrirferð er með ýmsu móti í almennum orða-
bókum. Þar ræður miklu hverrar tegundar orðabókin er, svo sem hvort hún er ein- eða
tvímála, hvort hlutverkið miðast við að greiða fyrir skilningi eða það er fremur bundið
leiðsögn um málbeitingu, og að hvaða marki frumefniviður bókarinnar er uppistaðan
í orðabókartextanum. Þó að meginhlutverk notkunardæma sé fólgið í því að sýna
eða staðfesta tiltekinn eiginleika orðs (eða annarrar orðasafnseiningar), endurspegla
málreglu sem gildir um orðið sem verið er að lýsa, er hvert og eitt dæmi sjaldnast
einskorðað við eitt áþreifanlegt einkenni heldur fara þar saman ólíkir eiginleikar (sjá
m.a. Nikula 1995). Þær upplýsingar sem dæmi býr yfir (t.d. um merkingu eða setning-
argerð) eru og að jafnaði ífólgnar, þ.e. þær má lesa út úr dæminu, en eru ekki beinlínis
tilgreindar sem upplýsingar af ákveðnu tagi. Dæmi geta því verið býsna gildar einingar
í orðabókartextanum og eru ekki aðeins til stuðnings beinum umsögnum um atriði eins
og merkingu heldur geta að meira eða minna leyti komið í stað slíkra umsagna.
Tegundagreining notkunardæma er nokkrum vandkvæðum bundin, ekki síst vegna
þess hversu algengt er að í þeim fléttist saman mismunandi hlutverk. Auk þess hafa
35