Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 37

Veturliði Óskarsson:
Tæk orð og miður tæk
í Blöndalsorðabók
1 Inngangur
Blöndalsorðabók geymir mikilvæga vitneskju um íslenska málstefnu þess tíma þegar
hún var tekin saman, einkum um þann þátt málstefnunnar sem snýr að orðaforðanum.
í þessu erindi verður hugað dálítið að þessu sviði, einkum tökuorðum og slettum.
Eins og þeim er ljóst sem til Blöndalsorðabókar þekkja merktu Sigfús Blöndal og
samstarfsmenn hans með spurningarmerki þau orð sem töldust miður hæf í vönduðu
máli og tóku í því tillit til skoðana málsmetandi manna síns tíma. Um það eins og
margt annað varð bókin fyrirmynd hins svokallaða nýja viðbætis Blöndalsorðabókar og
orðabókar Menningarsjóðs. Það lýsir vel einhverjum snarastaþætti íslenskrar málstefnu
fyrr og nú að langflest spurningarmerkin í Blöndalsorðabók eru við tökuorð og útlenska
nýmerkingu. Stöku sinnum eru orð að vísu spurnarmerkt af öðrum ástæðum, svo sem
ef.-myndin kaffibœtirs, hellidynjandirigning sem eitt orð og kall í samsetningunni tíkall,
auk þess sem viðurkennd tökuorð eru stundum spurnarmerkt ef ritháttur er annar en sá
sem hefð var komin á, svo sem lúmber og trompf (fyrir lomber og tromf eða tromp).
Önnur aðferð Blöndalsorðabókar við að sýna að eitthvað teldist ekki hæfa fyllilega
í vönduðu máli var að merkja orð sem alþýðumál eða talmál („pop.“ = d. populœr).
Það er víða gert, t.d. við smækkunarmyndir eins og manni og sýsli (dregnar af maður
og sýslumaður) og við vafasamar orðmyndir eins og Sturli í nefnifalli í stað Sturla.
Orð sem óvirðing felst í eru líka stundum merkt á þennan hátt, t.d. klepptœkur og
þjóðsagnasnuddari í merkingunni ‘þjóðsagnafræðingur’ (d. folklorist). Vafasamar
framburðarmyndir eru einnig merktar á þennan hátt, t.d. frb. [ras:cöf] fyrir rasgjöf og
[ahtla] fyrir œtla, og sum kerfisleg atriði líka, t.d. þegar kyn er annað en hið hefðbunda,
eins og öm í kvenkyni,fœtur í fleirtölu í kvenkyni og vœttur í karlkyni. Loks er þetta
stundum gert við tökuorð sem ekki hefur þótt ástæða til að amast við að öðru leyti,
25