Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 35

Gunnlaugur Ingólfsson: Mállýskuorð
23
er að gáð vera ósköp hversdagsleg orð í mæltu máli, a.m.k. um nokkurn hluta landsins.
Hvað sem þessum atriðum líður má vissulega ætla að í Blöndalsbók sé í raun að
finna fjölmörg dæmi um mállýskubundin atriði. Fyrir hartnær fimmtíu árum gerði Jón
Aðalsteinn Jónsson athugun á skaftfellskum mállýskuatriðum með stuðningi og sam-
anburði við orðabók Blöndals. Honum taldist svo til að í verkinu öllu væru um 5.500
mállýskumerkt atriði og þar af töldust 800 vera skaftfellsk. Eftir athugun á vettvangi í
Vestur-Skaftafellssýslu reyndust allir heimildarmenn Jóns kannast við um 100 þessara
atriða. Þetta taldi hann skaftfellskan kjarna og kannaði nánar útbreiðslu þessara orða
í nokkrum sveitum nágrannasýslunnar, Rangárvallasýslu: undir Eyjafjöllum, í Land-
eyjum, Þykkvabæ, Hvolhreppi og Landssveit (Jón Aðalsteinn Jónsson 1953). í stórum
dráttum má segja að eftir því sem fjær dró Vestur-Skaftafellssýslu þekktu heimildar-
menn færri og færri þeirra atriða sem spurt var um. Þannig þekktu Austur-Eyfellingar
allt að 60% þessara atriða en t.d. Þykkbæingar einungis tæplega 28%. Jón Aðalsteinn
beindi einnig athugun sinni austur á bóginn. Þótt hún væri smærri í sniðum, sýndi
hún sömu þróun: Heimildarmaður í Öræfum, vestustu sveit austursýslunnar, þekkti yfir
70% atriðanna en heimildarmaður í Lóni, austustu sveit sýslunnar, um 60%. Niðurstaða
Jóns er sú að mállýskur séu hér til í orðaforða manna ekki síður en í framburði.
Eins og fram kom hér á undan getur Sigfús þess að orð og merkingar sem talin séu
úrelt, lifi stundum í máli alþýðu. Eitt lítið dæmi af þessu tagi mætti nefna hér. Orðið
dauðyfli hefur í orðabók Blöndals tvenns konar merkingu, annars vegar ‘hræ’ og er sú
þýðing orðsins talin úrelt og merkt með krossi, t, hin merkingin er ‘letiblóð, rola’ og
er alkunnug.3 Það er í sjálfu sér rétt að hræ-merkingin er gamalt mál. Hún kemur
þegar fyrir í fornum textum en henni bregður einnig fyrir í síðari tíma ritum frá 17.
og 18. öld. I orðasafni úr fórum Arna Magnússonar4 er þess getið að merkingin ‘hræ’
sé algengt mál á Fljótsdalshéraði og að hinu sama víkur Jón Ólafsson úr Grunnavík
í orðabók sinni og hefur eftir Arna. Af ummælum þeirra mætti ráða að þá þegar sé
letiblóðs- og rolu-merkingin í orðinu alkunna þó að þeir geti þess ekki sérstaklega. En
í heimildum frá 19. öld og síðan má glögglega sjá að hún er orðin ríkjandi. En er
hræ-merkingin dauð og dottin upp fyrir? Fyrir hálfum öðrum áratug gafst tilefni til
þess á Orðabók Háskólans að grennslast fyrir um hvort þessi merking orðsins þekktist
enn og var nokkuð rætt um þetta í útvarpsþættinum „íslenskt mál“. Undirtektir hlust-
enda við spurningum um merkingar orðsins voru góðar. Orðið dauðyfli reyndist vel
þekkt í merkingunni ‘hræ’ á Austurlandi, bæði á Héraði og Fjörðum, einnig könnuðust
Vopnfirðingar vel við þessa merkingu og hún þekktist suður í Skaftafellsþingi og heim-
ildir bárust um hana úr Rangárvallasýslu, undan Eyjafjöllum og út í Landeyjar. En úr
því þekktu heimildarmenn ekki hræ-merkinguna í orðinu nema einn gamall og góður
heimildarmaður úr Ölfusi. Á Suðvestur- og Vesturlandi þekktu heimildarmenn ekki
hræ-merkinguna og hún var nánast óþekkt á Vestfjarðakjálkanum. Góðir og gegnir
húnvetnskir heimildarmenn þekktu hana ekki og ekki heldur Skagfirðingar nema einn
úr þeirra hópi komst svo að orði að dauðyfli merkti „naumast eða alls ékki” hræ heldur
daufingja, þ.e. daufgerðan mann eða skepnu. Þegar austur í Þingeyjarsýslur kemur,
3Sbr. einnig orðabók Menningarsjóðs 1963 og 1983.
4Arni Magnússons Levned og Skrifter II 238.