Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 81

Krístín Bjarnadóttir: Allravagn og aðgöngumiðaokrari
69
blálbakki ...
...-barningur [...] m. stræng Roning el. Krydsning imod Vinden (jfr.
bamingur).
barningur (-s, -ar) [...] m. 1. (róðurgegn vindi) anstrængende Roen mod
Vinden; lemja barninginn, ro mod Vinden; meðan Tobías lamdi andviðris-
blá-baminginn svo honum lá við spreng (Eimr. III. 108).
annesjafljóð [...] n. Kvinde fra afsides Næs (JÁÞj. II. 440).
Þarna er m.a.s. gengið nokkuð langt í að sýna virka samsetningu eins og sjá má af því
að dæmið um andviðrisblábaming er undir bamingur, en hvorki undir blábamingur
né andviðrisblábarningur. Bæði orðin eru klárlega dæmi um virkar samsetningar og
heimildir eru gefnar.
En er alveg víst að orðið aðgöngumiðaokrari sé dæmi um virka orðmyndun? Getur
ástæðan fyrir því að orðið er haft með verið einhver önnur en það sem hér hefur verið
talið? Mér kemur þrennt í hug sem vert er að skoða:
• Getur verið að þetta hafi verið einhver ákveðin ein gerð af aðgöngumiðaokrara,
þ.e. að lagður hafi verið annar skilningur í orðið fyrir sjötíu árum en við gerum
nú? M.ö.o. er orðið merkingarlega lesgert?
Víst er að athuga þarf öll slík orð vandlega, sérstaklega þegar verið er að fást við
annað en samtíma orðabókarmannsins.
• Annað atriði, sem gæti orðið til þess að merkingarlega reglulega myndað samsett
orð ætti erindi í orðabók (ef það er tekið gilt að algjörlega fyrirsegjanleg orð
eigi þangað ekki erindi), er að formið sjálft sé ekki fyrirsegjanlegt, þ.e. að um
orðhlutafræðilega lesgervingu sé að ræða. Um það er ekki að ræða í þessu orði
og þetta fyrirbæri ætla ég ekki að ræða nánar hér.
• I þriðja lagi getur verið að orðið sé uppflettiorð vegna þeirrar tilhneigingar sem
stundum gætir í tvímálaorðabókum að verið sé að koma þýðingarorðinu að. Er
það erlenda orðið sem kallar á íslenska uppflettiorðið?
Vandamálið við virkar samsetningar í orðabókum, sem eru þar í þeim tilgangi einum
að sýna þýðingarorðið, er að fólki dettur yfirleitt ekki í hug að leita þeirra, einfaldlega
vegna þess að flettiorðin eru tilbúin til að koma þýðingarorðinu að. I tvímálaorðabókum
getur hins vegar verið full ástæða til að hafa virkar samsetningar með þegar þörf er á
þýðingarinnar vegna, ef orðabókarmaðurinn metur það svo að notandi bókarinnar sé
líklegur til að fletta orðinu upp! Við mat á þessu skiptir þess vegna máli hverjum bókin
er ætluð.
Mér er það mjög til efs að nokkur maður finni orðin aðgöngumiðaokrari, aðstoðar-
andi ‘hjælpende Aand’, almúgaskraddari ‘Bondeskrædder’, Alpaklifraric&á Alpaklifr-
andi ‘Alpebestiger’ og aukasjóliðsforingi ‘Viceadmiral’, nema sá sem les orðabækur
spjaldanna á milli sér til ánægju, nú og svo þeir sem reyna að keyra saman flettulista í
tölvu og rekast þannig á orðin vegna þess að þau er hvergi annars staðar að finna.