Orð og tunga - 01.06.1997, Blaðsíða 39

Veturliði Óskarsson: Tæk orð og miður tæk í Blöndalsorðabók
27
tungunnar er ekki spurnarmerkt í orðabókinni (sjá „Tillæg og rettelser", bls. 1034) en
hið síðara er það þótt það brjóti síður formkröfur tungunnar. Þetta misræmi sést vel
þegar litiðer á orð eins og mahóní, flauel, kanel, kólon, kúmen, kíló, kókó, nóló, lomber
og korrex og þau borin saman við orðinpólití, brúnel, mortél, skammel, frauken, nankin,
barún, bíó, gabbró og bitter. Þessi orð eru vel sambærileg að því er formið varðar en hin
síðamefndu eru öll spumarmerkt og em hin fyrmefndu þó engan veginn „íslenskulegri“
en þau. Manni gæti dottið í hug að draga þessi orð í efnisflokka, og gera t.a.m. ráð
fyrir að orðin lomber og nóló og fleiri orð um leiki og spil, eins og kasína, kaupanóló
(d. kpbenolo), krúkk og tromp hafi verið talin hæf í sæmilega vönduðu máli vegna þess
hvað þau eiga við þröngt og afmarkað svið, en sú tilgáta fellur um sjálfa sig þegar
kemur að orðunum renus, bakhönd, blankkort, rúberta, slemm og framburðarmyndinni
lúmber fyrir lomber, sem öll eru spurnarmerkt.
Síðari ástæðan lýtur að erlendri nýmerkingu gamalla orða, annað hvort orðs í heild
eða hluta þess ef það er samsett. Erlend nýmerking er þó vitaskuld oft látin óátalin og á
það ekki síst við um sum nýyrði sem svo em merkt í bókinni (t.d. strýta í nýmerkingunni
‘píramíði’). Auk þess að amast sé við nýmerkingu orðs þegar það keppir við eldra orð
í sömu merkingu sýnist miklu máli hafa skipt hvort erlenda veitiorðið líktist mjög
íslenska viðtökuorðinu. Er þá stundum vafasamt að um tökumerkingu sé að ræða
heldur fremur eiginlegt tökuorð sem fær sömu formgerð og orð sem fyrir er í málinu.
Flettiorðið krœsinn sýnir í hnotskum hvað hér er á ferðinni. Við það em gefnar tvær
merkingar, ‘gefinn fyrir kræsingar’ sem er gömul og innlend og ‘matvandur’ sem er úr
dönsku og er spurnarmerkt þótt náskyld sé gömlu merkingunni. Gild ástæða fyrir því
að spurnarmerkja nýju merkinguna hefði verið sú að fyrir var orðið matvandur, en ætla
má að form sjálfs danska orðsins krœsen hafi ekki síður átt þar hlut að máli enda ætti
e.t.v. fremur að tala um tvö orð en tvær merkingar, erfðarorðið krœsinn og tökuorðið
krœsinn.
2.2 Tökuorð — og flest úr dönsku
Hér er í reynd komið að grundvallaratriði í þeirri málstefnu sem birtist í notkun spurn-
ingarmerkja til að tákna miður tæk orð í Blöndalsorðabók því að ljóst er, þegar að er
gáð, að mörg orð em hvorki spurnarmerkt formsins vegna né merkingarinnar heldur
eingöngu vegna þess að þau eru tökuorð, og oftast dönsk tökuorð. Þetta eru auðvitað
engar nýjar fréttirog á sér sínar alkunnu menningarsögulegu og þjóðemislegu ástæður.
En það er ljóst að víða eða jafnvel víðast er ekki við neinn málfræðilegan grundvöll
á borð við formkröfur að styðjast. Ef litið er t.d. á orðið strákústur, sem er spurnar-
merkt, þá er formsins vegna ekkert því til fyrirstöðu að það hefði mátt teljast fullgilt
íslenskt orð. Orðið er tökuorð, með sömu merkingu og í upprunamálinu og er að því
leyti sambærilegt við orð eins og kaupmang og kíghósti sem bæði eru hins vegar án
athugasemda í bókinni. Öll orðin geta talist sýndarsamsetningar með íslensku orðhlut-
unum strá-, kaup- og -hósti og erlendu liðunum -kústur, -mang og kíg-. Og að minnsta
kosti orðið kaupmang hefur ekki slíka nýmerkingu fólgna í sér að ekki hefði mátt segja
þá hugsun sem í því felst með rammíslensku orði, ef það hefði átt að vera röksemd
fyrir að samþykkja orð af erlendum uppruna. Enn má nefna sem dæmi spurnarmerkta