Orð og tunga - 01.06.2010, Page 95

Margrét jónsdóttir: Beyging orða með viðskeytunum -ing og -ung 85
1.2 Virkni viðskeytanna og staða þeirra meðal annarra við-
skeyta
Viðskeytin -ing og -ung eru sitthvort viðskeytið enda eiga orð með
þessum viðskeytum sér ólíka stöðu innan orðmyndunarkerfisins. í
báðum tilvikum eru orðin mynduð með afleiðslu. Orð sem enda á -ing
eru langoftast með sagnrót í fyrri lið rétt eins og sýning. Sögnin er yfir-
leitt sömu gerðar og sýna, þ.e. að uppruna svokallaðar ija-sagnir sem
mynda þátíð með tannhljóði (t, d eða ð) + i. Fleiri leiðir eru þó mögu-
legar. Orðin með -ung eru oftar en ekki dregin af nafnyrði og eru því
með nafnorðs- eða lýsingarorðsrót. Þetta eru orð eins og t.d. hörmung
og djörfung; orðin lýsa því ástandi. Það er þó ekki algilt að nafnyrði
liggi til grundvallar wng-orðunum. Það sýnir nafnorðið sundrung en
það er dregið af sögninni sundra.
Rannsóknir Eiríks Rögnvaldssonar (1987) á tíðni nokkurra við-
skeyta í nútímamáli sýna ólíka stöðu viðskeytanna tveggja. Sé t.d.
miðað við samanlagða tíðni orðmynda með hvoru viðskeyti er -ing
í öðru sæti en -ung á hinn bóginn í 42. sæti af 48 viðskeytum. Sé við-
miðunin fjöldi róta sem hvort viðskeyti tengist þá er -ing í þriðja sæti
og ræturnar 224 en -ung í 38. sæti og ræturnar sjö. I framhaldi af þessu
má skoða virkni (frjósemi) viðskeyta frá ýmsum sjónarhornum, t.d.
hvort hún hefur haldist sú sama alla tíð. Þannig getur virknin ver-
ið mismunandi eftir því hvort hún er metin í sögulegu eða samtíma-
legu ljósi. Að því er ing-viðskeytið varðar er nokkuð víst að sögulega
virknin hefur verið meiri en sú samtímalega enda forsendurnar aðrar.
Það byggist á því að nýjar sagnir eru aldrei eða varla af sömu gerð
og sýna. Það leiðir því af eðli máls að viðskeytið -ing er ekki lengur
virkt á sömu forsendum og áður enda gamli efniviðurinn uppurinn.
Samkvæmt hugmyndum Bauer (2001:205-207) um aðgengi (e. availa-
bility) sem annan af tveimur meginþáttum virkninnar hefur það að-
gengi sem fóðraði viðskeytið -ing ávallt verið til staðar. Virknin hefur
hins vegar verið mismikil eftir tímabilum í samræmi við aðstæður. I
ljósi hugmynda Bauer (2001:207-209) um arðsemi (e. profitability) sem
hinn meginþáttinn er arðsemi ung-viðskeytisins lítil þrátt fyrir að að-
gengi þess að efnivið hljóti alla tíð að hafa verið fullnægjandi. Um það
bera tölurnar gleggsta vitnið.