Orð og tunga - 01.06.2016, Síða 39

Þorsteinn G. Indriðason: Á mörkum afleiðslu og samsetningar? 29
Hljóðvarpsbrigðin eru mun fleiri í hvorugkynsliðum en kvenkyns-
liðum.
4.7 Dreifing í samsettum orðum
Eitt einkenni sjálfstæðra orða er að þau geta bæði staðið sem fyrri og
seinni hlutar samsettra orða, sbr. orð eins og félag sem fyrri liður í félags -
fundur og seinni liður í hundaræktar-félag. Orðlíkir seinni liðir hafa
hins vegar, líkt og kerfisvædd og hefðbundin viðskeyti, takmarkaðri
dreif ingu. Þeir geta í flestum tilfellum aðeins staðið annaðhvort sem
fyrri liður eða seinni liður, sbr. yfirlitið í Töflu 13 þar sem sjálfstæð orð
og orð líkir seinni liðir eru bornir saman við kerfisvædd og hefðbund-
in viðskeyti:
Staða í samsetningu/
Tegund
Fyrri liður Seinni liður
Sjálfstæð orð Já
hús-félag
Já
fj ár-hús
Orðlíkir liðir Nei
launþegasamtök
*þegasamtök
Já
laun-þegar
Kerfi svædd viðskeyti Nei Já
Hefðbundin viðskeyti Nei Já
Tafla 13. Yfirlit yfir dreifingu einstakra liða.
Hér kemur ákveðinn munur þessara fyrirbæra í ljós. Dreifingarleg
rök benda til þess að orð og orðlíkir seinni hlutar séu ólík fyrirbæri
þótt finna megi dæmi um orðlíka liði þar sem þeir eru fyrri liður
samsetninga. Þetta er líklega rökrétt út frá því að ef orðlíkar myndir
geta ekki staðið sjálfstæðar þá ættu þær ekki að geta staðið sem fyrri
liðir samsetninga. Hins vegar er þetta ekki í öllum tilvikum svo. Í
Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls eru m.a. til eftirfarandi dæmi með
lyndi, menni og fiski sem fyrri lið og þá sjálfstæð orð í samsetningum
þótt þessir liðir séu almennt notaðir sem seinni liðir. Þessi dæmi
sýna í hnotskurn hversu skammt getur verið á milli orða og sumra
orðlíkra liða: lyndiseinkenni, lyndisfall, lyndisfar, lyndisfesta, lyndisgalli,
lyndisglaður, lyndishreinn, lyndislag, lyndislíkur, lyndistákn, lyndisþrek,
lyndisþungur, lyndisþýður. Einnig mennilegur, mennileikur. Enn fremur
fi skisafn, fi skisaga, fi skisala, fi skisamur, fi skisax, fi skisegl, fi skiseta, fi skisker,
fi skiskip, fi skiskóli, fi skiskreið, fi skiskúta, fi skislett a, fi skislor, fi skislóg og
tunga_18.indb 29 11.3.2016 14:41:10