Saga - 2009, Page 203

orðræðunni sem fór fram. Í samræmi við eldri skoðunina, segir höfundur,
töldu menn að breyttir atvinnuhættir og þéttbýlismyndun á Íslandi í kring-
um aldamótin 1900 hefðu skapað verkalýðsstétt og verkalýðsstéttin skapað
verkalýðsfélög og verkalýðsflokka. Þessu andmælir höfundur ekki beinlín-
is, enda vandséð hvernig væri hægt að andmæla því að það þurfi að vera
til verkalýður til að verkalýðspólitík verði til. en höfundur tekur sér engu
að síður fyrir hendur að einbeita sér að orðræðu þessarar verkalýðsstéttar
og talsmanna hennar fremur en ytri aðstæðum.
Annar andmælandi mun fjalla betur um þessa aðferð höfundar; ég læt
nægja að segja að ég hef langt í frá nokkuð á móti því að hún sé prófuð. Án
þess að ég efist sjálfur um þá gömlu marxísku hugmynd að efnahagslegur
og félagslegur grunnur samfélagsins eigi meginþátt í að móta vitund fólks
þá er ævinlega fengur að því að fólk flytji nýjar hugmyndir inn í íslenskan
fræðaheim og reyni fyrir sér með nýjum aðferðum. Mér finnst hins vegar
vanta svolítið upp á að höfundur geri skil óhjákvæmilegum fræðilegum
annmörkum við að beita orðræðugreiningu sem leið til þess að komast að
vitneskju um hvað fólk hugsaði og hverju það trúði. Í einföldu máli sagt:
ekki er tekist á við það vandamál að greina í sundur hvenær fólk tjáði sig í
einlægni og hvenær af því að það hélt að það væri líklegt til vinsælda, fylgis
eða útbreiðslu málgagns að tjá sig á einhvern vissan hátt en ekki annan. Svo
að tekið sé einfalt dæmi lagði Alþýðublaðið gamla sig í upphafi, árið 1906,
fram um að skilgreina þá alþýðu sem blaðið kenndi sig við þannig að orðið
næði bæði yfir verkafólk í þéttbýli og sveitafólk (52–54). Doktorsefni notar
þetta sem heimild um sjálfsmynd og samfélagsmynd þeirra sem stýrðu
blaðinu. en það þjónaði líka augljósum hagsmunum blaðs á áskriftarmark -
aði að kenna sig fremur við stærri hóp en minni og þarf ekki að vera
sprottið af neinu öðru eða djúpstæðara. Í inngangskaflanum (22) spyr höf-
undur: „Höfðu forystumenn kommúnistahreyfingarinnar tekið upp þjóð -
ernis sinnaðan málflutning vegna þess að þeir voru sjálfir sannfærðir þjóð -
ernissinnar eða var þjóðernisstefna þeirra fyrst og fremst tæki til að ná til
íslensks verkafólks?“ Ég átti ekki von á einhlítu svari við þessari spurningu
í bókinni en varla er hægt að segja að höfundur reyni að svara henni eða
geti svarað henni, og þar held ég að liggi einkum takmarkanir orðræðu -
greiningar.
Benda má á önnur lítilvægari hugtök í ritgerðinni sem höfundur fer
nokkuð hirðuleysislega með og hefði getað gert skýrari skil. Lesandi tekur
eftir að orðin stjórnmál­og pólitík eru sums staðar notuð á svolítið óvæntan
hátt í heimildum frá þessum tíma. Á bls. 70 í bókinni er haft eftir ottó N.
Þorlákssyni árið 1904: „Það er ekki langt síðan að einhver spáði því, að póli-
tík­ íslensku þjóðarinnar mundi ekki að eins snúast um stjórnmál, heldur
mundi baráttan einnig verða hörð milli sjávarútvegsins og landbúnaðar-
ins.“ Höfundur leggur þetta svo út að ottó geri „greinarmun á stjórnmál-
um og hagsmunabaráttu milli tveggja atvinnugreina“ og segir að sú skoð -
un komi fyrir víðar á þessum árum „að stjórnmál og hagsmunabarátta
andmæli 203
Saga vor 2009 UMBROT NOTA-1:Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2009 15:52 Page 203