Jökull - 01.01.2001, Side 95

Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum
Leó Kristjánsson
Raunvísindastofnun Háskólans, Haga, Hofsvallagötu 53, 107 Reykjavík
ÚTDRÁTTUR – Í þessari grein er sagt frá kristöllum sem nefnast silfurberg, einkum þeim sem fundust við
Helgustaði í Reyðarfirði. Þeir vöktu athygli fræðimanna þegar á 17. öld vegna þess hve þeir voru stórir og
tærir, og þá mátti kljúfa auðveldlega. Merkasti eiginleiki þeirra var þó sá, að ljósgeisli skiptist í tvo samsíða
geisla við að fara í gegnum þá. Þetta tvöfalda ljósbrot rannsakaði fyrst R. Bartholin í Kaupmannahöfn 1669,
síðar C. Huyghens og I. Newton um 1700. Síðla á 18. öld áttu íslensku kristallarnir m.a. þátt í að settar voru
fram nýjar hugmyndir um byggingu kristalla almennt. Eftir að ljósbrotsmælingar komu heim við tilgátu Huygh-
ens um bylgjuútbreiðslu í silfurbergi, efndi franska vísindaakademían til samkeppni um fræðilega skýringu á
tvöföldu ljósbroti 1808. Rannsóknir E.L. Malus á silfurbergi vegna samkeppninnar settu af stað skriðu mikil-
vægra uppgötvana varðandi eðli ljóssins á næstu áratugum. Þessar uppgötvanir lögðu jafnframt grunninn að
nýjum aðferðum til að kanna eðli efna með ljósi. Í þeim aðferðum voru silfurbergskristallar mjög nytsamlegir
við könnun á þeim breytingum á sveiflustefnu ljóss, sem urðu í víxlverkun þess við efni. Eftir að W. Nicol fann
snjalla leið 1829 til að breyta stefnu annars ljósgeislans í silfurbergs–strendingum (Nicol–prismu), tóku þeir að
flestu fram öðrum aðferðum til að greina sveiflustefnu ljóss. Í kringum þessi prismu voru smíðuð margskonar
mælitæki í þúsundatali: polarimetrar, smásjár, ljósmælar, og ýmis sérhæfðari tæki. Tækin voru notuð m.a. við
rannsóknir í eðlisfræði, efnafræði (einkum lífrænni), kristalla-, steinda- og bergfræði. Má leiða að því líkur að
þau hafi flýtt fyrir ýmsum meiriháttar uppgötvunum í öllum þessum vísindagreinum á síðari hluta 19. aldar og
fram eftir þeirri 20. Þau komu jafnframt að miklu gagni í iðnaði, vinnslu jarðefna, lækningum og á fleiri hagnýt-
um sviðum. Rannsóknir á silfurbergskristöllunum sjálfum áttu drjúgan þátt í ýmsum framförum varðandi rúm-
og eðlisfræðilega eiginleika kristalla almennt, og voru þeir m.a. notaðir sem staðall fyrir bylgjulengdir rönt-
gengeisla. Íslensku kristallarnir reyndust vera úr kalkspati (kalsíumkarbónati), og var klofnings–form þeirra
sjaldgæft annarsstaðar, en reyndist hið heppilegasta til þeirra rannsókna sem að ofan greinir. Margir innlendir
og erlendir aðilar tíndu kristalla við Helgustaði fram yfir 1850, en námuvinnsla hófst 1855–60 og stóð hæst
1863–72. Eftir að ríkið eignaðist jörðina að fullu 1879, var unnið stopult til 1925. Náman á Helgustöðum
virðist hafa verið nánast eina uppspretta kristalla til nota í Nicol–prismu fram til um 1920.
INNGANGUR
Utan við bæinn Helgustaði á norðurströnd Reyðar-
fjarðar eru minjar um námurekstur. Þar fundust krist-
allar af glæru efni er nefnist silfurberg í morknum
blágrýtislögum, sumir allt að hundruðum punda að
þyngd. Í þrjár aldir voru þeir tíndir úr blágrýti og set-
lögum þarna með einföldum verkfærum, og í fáein
skipti stóð skipuleg vinnsla til útflutnings um nokk-
urt árabil. Upplýsingarit um Ísland fyrir almenning,
skólanema og erlenda ferðamenn láta þess mörg hver
einungis getið að þetta silfurberg hafi verið „notað í
sjóntæki“. Í sumum slíkum ritum eru missagnir, eins
og sú að silfurbergið hafi einkum verið notað í sjón-
auka eða jafnvel að silfur hafi verið unnið úr því. Fá-
einar greinar um silfurbergið hafa birst á íslensku, þær
helstu eftir Helga H. Eiríksson (1943) og Svein Þórð-
arson (1945), auk rita Þorvaldar Thoroddsens jarð-
fræðings um aldamótin. Þær vísa ekki að ráði til fyrri
prentaðra heimilda um notkun silfurbergsins.
JÖKULL No. 50 95