Jökull - 01.01.2001, Blaðsíða 96

Leó Kristjánsson
Höfundur þessarar greinar hóf að kynna sér sögu
silfurbergsins í rannsóknaleyfi í borginni Madison
í Wisconsin á vormánuðum 1995 og hefur haldið
þeim athugunum áfram síðan innanlands og utan.
Að mestu hefur verið um stopula tómstundaiðju að
ræða, en mikill árangur náðist við dvöl í Kaupmanna-
höfn í jan.–mars 2000, með tilstyrk Alþingis. Starfs-
fólk Millisafnalána Háskólabókasafns og ýmsir aðr-
ir hafa verið mjög hjálplegir við útvegun ljósrita af
vísindagreinum. Afraksturinn hef ég nú tekið sam-
an sem óformlega skýrslu (Leó Kristjánsson, 2001).
Hún er einkum byggð á efni erlendra fræðigreina og
bóka um raunvísindi, sem gefa til kynna notkun silfur-
bergsins og tengsl þess við framvindu ýmissa vísinda-
greina. Ég hef ekki lagt mikla áherslu á að afla bréfa
eða skjala varðandi námureksturinn eða útflutnings-
og sölumál silfurbergsins; bíður það verkefni áhuga-
samra sagnfræðinga.
Silfurbergið er afbrigði steindar sem nefnd er
kalkspat (á ensku: calcite), og er kalsíumkarbónat eins
og fleiri gerðir af kalksteini. Kalkspat er algengt víða
um lönd og hefur orðið til á ýmsan hátt. Hér á landi
hefur silfurberg gjarna myndast af jarðhitaummynd-
un bergsins í og við svonefndar megineldstöðvar. Ein
slík útkulnuð eldstöð, og raunar sú fyrsta sem lýst
var skilmerkilega hérlendis (Walker, 1959), liggur yfir
Reyðarfjörð og ná áhrif hennar einnig til hluta Mjóa-
fjarðar og Fáskrúðsfjarðar. Það er sérstakt við krist-
allana frá Helgustöðum, hve stórir sumir þeirra gátu
orðið, hreinir, tærir og gallalitlir, og hve þeir klofna
auðveldlega eftir þrem tilteknum stefnum sem mynda
105

horn. Einhverjar aðstæður við ummyndunina
hafa ráðið þessu.
SAGAN 1668–1710: BARTHOLIN,
HUYGHENS, NEWTON
Fyrsta heimild um silfurbergið er í konungsbréfi Frið-
riks III. vorið 1668, um að steinhöggvari skuli send-
ur til Reyðarfjarðar að vinna kristalla. Þetta mál hlýt-
ur að hafa átt einhverja forsögu, sem meðal annars er
hugsanlegt að rekja megi til samskipta ýmissa Íslend-
inga við fjölfræðinginn og náttúrugripasafnarann Ole
Worm, en ekki hefi ég fundið ákveðnar vísbendingar
um það.
Í Kaupmannahöfn kom síðan út 60 bls. bæklingur
um silfurbergskristallana (Bartholin, 1669). Höfund-
urinn var af þekktum ættum vísindamanna, og var
orðinn prófessor í bæði stærðfræði og læknisfræði.
Bæklingurinn lýsir ítarlega ýmsum eiginleikum silf-
urbergsins og eru þær athuganir, ásamt riti landa
hans Niels Steensens um aðra kristalla á sama ári,
af mörgum taldar marka upphaf vísindalegrar krist-
allafræði. Merkilegasta uppgötvun Bartholins varð-
andi silfurbergið var þó á sviði ljósfræði fremur en
kristallafræði, því að hlutir sáust tvöfalt í gegnum það,
m.ö.o.: ljósgeisli sem féll á silfurbergskristall, skiptist
í tvennt inni í honum. Þessi hegðun ljóss (1. mynd) var
alveg ný fyrir mönnum. Bartholin staðfesti, að annar
geislinn hlýddi vel þekktu lögmáli Snells um ljósbrot
í glærum efnum, en hinn hegðaði sér sérkennilega.
1. mynd. Mynd úr bæklingi Bartholins (1669). Dökk-
ur punktur á blaði undir silfurbergskristalli sést sem
tveir punktar. Ef kristallinum er snúið (liggjandi flöt-
um), snýst önnur ímyndin með honum, en hin er kyrr.
Huyghens (1690) setti tvo kristalla hvorn ofan á ann-
an og sneri þeim efri. Af því sem þá sást, mátti draga
þessa ályktun: eftir að venjulegur ljósgeisli fer í gegn-
um silfurberg, hefur hann ekki bara skipst í tvo daufari
geisla venjulegs ljóss, heldur hefur kristallinn einnig
breytt einhverju í eðli þess. – A diagram from Barthol-
in (1669) showing double refraction, where one ima-
ge rotates with a crystal of Iceland spar. C. Huygh-
ens made further progress in the understanding of the
nature of light by putting another crystal on top.
96 JÖKULL No. 50