Jökull - 01.01.2001, Qupperneq 106

Leó Kristjánsson
8. mynd. Tveir þeirra mörgu vísindamanna sem
gerðu rannsóknir á silfurbergi og skautun ljóss.
Efri: M. Faraday sem m.a. fann snúning skautun-
arstefnu ljóss af völdum segulsviðs með Nicol–
prisma, og mældi einnig seguleiginleika silfurbergs.
Neðri: L. Pasteur gerði uppgötvanir með polarimeter,
sem leiddu til mjög aukins skilnings á efnafræði og
lífvísindum.– Two of the many 19th century scientists
who made important discoveries using Iceland spar
or Nicol prisms: M. Faraday (above) and L. Pasteur.
Þeir veittu nýja sýn á eðli ljóssins. Er þar einna mik-
ilvægust sú uppgötvun, að ljós (og varmageislun) væri
þverbylgjur í ljósvakanum.
Þeir áttu mikinn hlut í þróun skilnings á rúmfræði og
innri gerð kristalla, allt frá 18. öld (hvernig kristallar
vaxa, hvaða samhverfueiginleika þeir hafa, o.fl.) og
fram eftir þeirri 20. (röntgengeislarannsóknir á bygg-
ingu kristalla).
Þeir áttu einnig hlut í þróun skilnings á eðlisfræði
kristalla, m.a. á seguleiginleikum þeirra, aflögun und-
an álagi, og misátta hegðun almennt.
II. Hlutverk rannsókna á efnum, þar sem ljóstækj-
um (s.s. polarimetrum, smásjám og ljósmælum) með
Nicol–prismum og öðrum hlutum úr silfurbergi var
beitt:
Þær juku mjög þekkingu á víxlverkun ljóss við efni,
svo sem á ljósbroti (refraction), ísogi (absorption),
dreifingu (scattering), útgeislun ljóss, o.fl.
Þær flýttu að líkindum fyrir bæði framsetningu
Maxwells á rafsegulfræðum sínum, viðurkenningu
á gildi þeirra, og staðfestingu.
Þær urðu lykill að frekari skilningi á gerð kristalla,
ljósútbreiðslu í þeim, greiningu steinda, og framförum
í bergfræði og jarðfræði almennt.
Þær ollu byltingu í efnafræði, einkum lífrænni.
Þær komu mjög að gagni í fjaður- og burðarþols-
fræði.
Þær voru nytsamar í ýmsum líf- og læknavísindum.
Er þá ótalin mikil bein tækni- og efnahagsleg þýð-
ing af notkun tækja með Nicol–prismum við efna- og
matvælaiðnað, jarðefnavinnslu, málm- og hálfleiðara-
iðnað, lækningar og fleira. Sömuleiðis er ótalinn þátt-
ur silfurbergskristalla og Nicol–prisma í nákvæmni-
mælingum á grundvallarstærðum eðlisfræðinnar.
Þá bændur, sjómenn og verkamenn, sem pjökkuðu
kristalla úr hraunlögunum í hlíðinni við Reyðarfjörð á
fyrri öldum, hefur tæpast grunað að þeir væru að „færa
björgin í grunn fyrir framtíðarhöll“ svo um mun-
aði. Að sjálfsögðu er erfitt að spá hvernig vísinda–,
verk- og tæknimenning Vesturlanda hefðu þróast án
íslenska silfurbergsins, en óhætt er að segja að þá
væri sitthvað í daglegu lífi okkar öðru vísi en raun-
in er nú á. Allavega hefðu ýmsar meiriháttar framfar-
ir 19. aldar í ljósfræði og á fleiri sviðum getað orðið
106 JÖKULL No. 50