Skírnir - 01.09.2012, Side 44

304
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
máli gegndi um kenningar Montesquieu (1689-1755). Þar var byggt
á hugmyndum Johns Locke um veraldlegan sáttmála á milli al-
mennings og valdhafa en gengið skrefinu lengra og tilgreint hvernig
skipuleggja ætti ríkisvaldið eftir fall hins einvalda konungs. Montes-
quieu var efst í huga að koma í veg fyrir að nýtt miðstjórnarvald
yrði reist á rústum einveldisins því hann taldi að þá yrði farið úr
öskunni í eldinn; eftir sem áður væri öryggi og réttindum fólks
ógnað af takmarkalausu og óheftu ríkisvaldi. Lausn Montesquieu
var ekki að kalla eftir afnámi alls ríkisvalds heldur þrískiptingu þess
í löggjafarvald, framkvæmdavald og dómsvald. Samkvæmt stjórn-
arskrá og lögum fengi hver grein ríkisvaldsins afmörkuð verkefni í
umboði almennings. Hvert þriggja sviða ríkisvaldsins skyldi hafa
eigið umboð, starfa sjálfstætt og veita öðrum valdhöfum nauðsyn-
legt aðhald. Með þessum hætti yrði til takmarkað ríkisvald og tryggt
að bylting frjálslyndra afla rynni ekki út í sandinn.
Á grundvelli hugmynda þeirra Locke og Montesquieu varð til
heilsteypt kenning, stjórnarskrárkenning, sem kallaði eftir því að
samfélagssáttmálinn yrði bundinn í stjórnarskrá landsins. Þar væri
kveðið á um mannréttindi og þrískiptingu valdsins. Góð stjórnar-
skrá var talin leiða af sér í senn gott stjórnarfar, réttlæti og skilvirkni
ríkisvaldsins.2
Atli Harðarson (1986: 31) bendir á að forsendur „stjórnarskrár-
kenningar“ séu hinar sömu og þeirra menningarstrauma sem ein-
kenndu 18. öldina og kallaðir eru einu nafni Upplýsing. Einn þessara
strauma var trúin á framfarir og möguleika mannkynsins til að
skapa sjálfu sér örlög. Annar var trúin á skynsemina og möguleika
hvers manns til að sjá sjálfur fótum sínum forráð og gera greinarmun
á réttu og röngu. Hinn þriðji var trú á náttúruleg réttindi og jafnrétti
allra manna og hinn fjórða má telja trúna á náttúruvísindin, en með
Upplýsingunni tóku menn að smíða heimsmynd sína eftir þeim
fremur en guðfræðinni.
Stjórnarskrárkenning byggist á hugmyndafræði frjálslyndrar
stefnu en gerir um leið tilkall til að vera vísindaleg kenning um gott
2 Sbr. t.d. áhrifamikla bók bandaríska stjórnmálafræðingsins Woodrows Wilson
(1908) en hann var forseti Bandaríkjanna 1912-1920.