Skírnir - 01.09.2012, Side 89

SKÍRNIR
AUGU MÍN OPNUÐUST ...
349
... í hinu stærsta óhæfi hjá Voltaire, með hvörjum hann og deyði út eftir það
hann í andarslitrunum rétt sem hafði af sér getið hina frönsku stjórnar-
byltingu. Hann fór og um Norðurlönd, og hjá oss er enda hans afkvæmi
messusöngsbókin og aðrar bækur margar sem fæðzt og getizt hafa um alda-
mótin [...] En jafnframt þessari stefnu, sem rekja má í bókum gegnum allar
tíðir og sem sér í lagi tiltalar og framleiðist af þekkingar og skilningsafli
mannligrar sálar, er þar og önnur sem hefir sín upptök frá hinnar sömu
sálar tilfinnunarafli, að svo miklu leyti sem þetta er sálarinnar eiginliga
frumvera, hvaðan allar sálarinnar verkanir er í síðara lífinu koma í ljós hafa
rétt sem rætur sínar. Hefur hún ekki síður af og til smíðað spegil sinn í
margs konar bókum, og sér í lagi þeim hvar tilfinnanin helzt plagar að
heima eiga, skáldskaparins verkum. (TS 1947: 118-120)
í stað hinnar stöðluðu hugsunar Upplýsingarinnar komu þær bók-
menntir tilfinninganna er byggðust á eðlislægum þjóðlegum grunni:
Menn urðu þar við varir að sérhvör þjóð á hjá sjálfri sér, fyrr en hún vissi
þar af eður hafði með meðvitund til þess verkað, hvað hið bókliga snertir
mál og margs konar ritgjörðir, sem fæðzt hafa í þeirra eigin landi löngu
áður en hún fór að hafa nokkur afskipti við aðrar þjóðir eður þekkti nokk-
urn útlendan lærdóm. Hér gat þá ei annað talað en sömu þjóðar ómengaða
náttúra, hennar andliga eðli, og hér fengu menn nokkuð að styðjast við um
það hvað í því bókliga ætti bezt við sérhvörja þjóð. Þessu tóku menn nú að
safna saman, það varð þeim sem þjóðarhelgidómur og átrúnaðargoð. Menn
tóku að útleggja þetta og byggðu þar á framvegis allar bókligar sýslanir og
athugasemdum þeim um þjóðarinnar upprunaliga og eðliliga háttalag sem
þær bentu til og menn tóku nú að grafast eftir. (TS 1947: 121)
Rétt er að hafa í huga þegar við lesum þennan sérkennilega texta
Tómasar, að hann er hér að fjalla um flókin heimspekileg vandamál
úr evrópskum samtíma, orða þau á íslenskri tungu þar sem engin
hefð var fyrir slíkri orðræðu, og hann beinir orðum sínum ekki til
menntamanna, heldur fyrst og fremst til íslensks alþýðufólks, sem
var nær eingöngu bændafólk og vinnuhjú. Enda tekur Tómas það
fram í inngangsorðum Ferðabókar sinnar, að stærsti vandinn við
ritun hennar hafi falist í að finna orðræðunni eðlilegan búning á ís-
lensku máli sem ekki ætti sér orð og hugtök um ótal marga hluti í
evrópskum samtíma. En þessi erfiðleiki hefur virkað á Tómas frekar
sem hvatning en hitt, eins og fram kemur í þessum kafla þar sem