Skírnir - 01.09.2012, Qupperneq 117

SKÍRNIR
EVRÓPA OG ORTEGA
377
að leiðrétta strax. Ortega er ekki myrkur bölsýnishöfundur. Ef
eitthvað ákveðið einkennir hugmyndir hans er það umfram allt
skýrleiki. Þessi skýrleiki í hugsun og einfaldleiki í framsetningu,
er ein af ástæðum þess að verk hans áttu og eiga svo greiðan aðgang
að alþýðu manna. Skýrleikinn gerir hugmyndir hans svo kröftugar
að lesendur smitast, fyllast sannfæringu og eldmóði, þótt þeir geri
sér ef til vill ljóst að lestri loknum að í rauninni eru þeir ekki í hjarta
sínu endilega sammála öllu sem sagt hefur verið. Og Ortega er
Evrópumaður. Nánar tiltekið einn af merkustu og áhrifamestu
hugsuðum Evrópu á síðustu öld. Auk þess er hann að sjálfsögðu
Spánverji og Spánn er einnig meðal hans helstu hugðarefna. Sem
„Skagamaður" — frá útskaganum sem nefndur er Iberíuskaginn —
hefur hann sökum tungumálamúra ekki alltaf verið efstur á leslista
í evrópskum heimspekideildum, en Ortega var einmitt heimspek-
ingur — eða öllu heldur esseyisti. Rekja mætti samhengi hans í
evrópskri heimspekihefð, áhrif og andstöðu, tengsl við Descartes,
Husserl, Kant, Nietzsche, Schopenhauer, og jafnvel leiða að því
líkur að hann tengist ákveðinni afstæðishyggju, þeirri skoðun að
hver sýn taki lit af sjónarhóli og stöðu þess sem sér. Það væri frekar
ónákvæm lýsing og hugtakið heldur til ófrægingar en hitt, en þó
væri ekki sannara að kalla Ortega ídealista. Ortega er fyrst og fremst
skarpur greinandi, maður sem sá lengra inn í samtíma sinn, sögu
hans og stefnu — og sá samtími er grunnurinn að Evrópu eins og
hún blasir við í dag.
Greining Ortega á evrópskri menningu á tímamótum birtist í
bókinni Uppreisn fjöldans sem kom út árið 1930 og gerði hann um-
svifalaust þekktan á alþjóðavettvangi. Á fyrstu áratugum tuttugustu
aldar hófst grundvallarbreyting á sjálfum veruháttum Evrópumanna
sem aðrir og kannski bölsýnni menn kenna gjarnan við ameríkan-
íseringu. Því hugtaki hafnar Ortega. Bandaríkin hafa ekki haft áhrif
á Evrópu til óbóta, eins og gjarnan er haldið fram, þótt fjölda-
menningin, eitt helsta einkenni þessara breytinga, lifi blómlegu lífi
vestanhafs. Nú kann einhver að halda að Ortega sé í einhverjum
skilningi forveri þeirra sem í seinni tíð hafa rannsakað og greint
fyrirbæri fjöldamenningarinnar af alvöru með aðferðum hugvísinda,
einkum bókmenntafræða, manna eins og franska alfræðingsins Ro-