Skírnir - 01.09.2012, Qupperneq 119

SKÍRNIR
EVRÓPA OG ORTEGA
379
það sem Ortega kallaði „skrílmenni" — „hombre masa“ („skríll“
er neikvæðara hugtak en „masa“, sem merkir „fjöldi", og ef til vill
mætti tala um ,,fjöldamenni“). Að vera skrílmenni er að þola ekki þá
tilhugsun að skera sig úr fjöldanum. Það er að þola ekkert nema
viðtekinn smekk, una engum að vera öðruvísi. Að vera skrílmenni
er að segja og skrifa: Hvað heldurðu að þú sért? Að vera skrílmenni
er að vera hópsál, ekki bara í manngrúa á götu heldur líka heima hjá
sér, líka í leikhúsinu, í bíóinu, í stjórnmálum, á veitingahúsum, í líf-
inu. Og í orðunum felst það að vera neyslumenni, að hugsa aldrei
um neitt nema að neyta. Og álíta sig eiga heilagan rétt á því að það
sem maður aðhyllist — eftir atvikum lágkúru — sé meðtekið, hyllt,
virt, að það vinsæla sé haft í hávegum og látið um að stjórna. En af
hverju ætti fjöldinn að stjórna ef út í það er farið? Hefur hann ein-
hverja hæfileika til þess? Er Island með einhverjum hætti svo sérstakt
land eða vinsælt og heimsfrægt að af sjálfu leiði að það hafi yfirleitt
rétt á að stjórna sjálfu sér, ef út í það er farið? Eða, á almennara
plani, leiðir tignun á fjöldanum til gagnrýnisleysis, sjálfumgleði,
mærðar? Hvað er sannkallað lýðræði, manninum sæmandi?
Eitt af því sem mannfjöldaaukningu í Evrópu fylgir — eða af
henni leiðir — er að söguleg sýn fjöldans verður slík (þegar þannig
stendur á í hœðarmáli sögunnar sem Ortega nefnir svo) að jákvæðar
framtíðarsýnir verða örðugar. Þar með er ekki sagt að Evrópu fari
hnignandi, allar hnignunarkenningar taldi Ortega yfirborðslegar og
rangar (og þar liggur munurinn á honum og Oswald Spengler, sem
að mörgu leyti velti þó fyrir sér svipuðum hlutum í bók sinni
Hnignun Vesturlanda). Þetta er enginn heimsslitalosti, ef einhvern
fýsir að afgreiða hugmyndir Ortega svo billega. Hann var sem áður
segir ekki bölsýnismaður, þaðan af síður svartagallsrausari, heldur
umfram allt skýr í hugsun. Margir munu koma auga á, ekki síst í
ljósi útgáfutíma verks hans, tengsl við marxisma og hugmyndir
Karls Marx um fjöldann og óhjákvæmilega uppreisn hans, sögulega
nauðhyggju, nauðhyggju byltingarinnar. Því er til að svara að Or-
tega var hvorki marxisti né and-marxisti. Fleyg setning úr ritinu
Uppreisn fjöldans er: „Sá sem lýsir sig annaðhvort vinstrimann eða
hægrimann lýsir yfir andlegu getuleysi.“ I Uppreisn fjöldans er ekki
vikið sérstaklega að marxisma né vegið að honum og næst er að