Tímarit Máls og menningar - 01.02.2004, Síða 109

Þjóðlegt flóð?
I þessari sögu eru samankomin ótrúlega mörg element úr fjölmörgum
íslenskum skáldsögum síðustu áratuga. Hér er stórskrítinn prestur sem
þó talar af töluverðu viti um samfélagsmál og menningu samtímans,
hann gerir að vísu ekki við prímusa en er alla jafna útataður í smurolíu
og greinilega náskyldur Jóni Prímusi. Sveita- og þorpslífið sem lýst er
minnir stundum á sögur Gyrðis Elíassonar og draugagangurinn er eftir
því. Þorpsmyndin vekur líka með manni hugrenningatengsl við sögur
annarra ungra höfunda frá síðustu árum, sögur eins og Hótel Kaliforníu
eftir Stefán Mána og Stjórnlausa lukku eftir Auði Jónsdóttur.
Einfaldast er að lesa þessa skáldsögu sem innlegg í eitt helsta hitamál
samtímans. Samfélagið sem söguhetjan býr í er fórnarlamb kvótakerfis-
ins og gagnrýni á það er sett fram með býsna skeleggum hætti. En þetta
er líka persónuleg þroskasaga og þar koma fleiri tískuumræðuefni sam-
tímans til sögunnar: þunglyndi og einelti reynast þegar allt kemur til alls
vera lykilorð sögunnar og að lokum kemur ástarsagan eins og skrattinn
úr sauðarlegg og vill líka fá að vera með. Þetta er allt svolítið mikið fýrir
eina sögu og rúmast illa í frásagnarrammanum, en sagan er lögð í munn
aðalsöguhetjunni sem er tilbrigði við íslenskan alþýðufræðimann af
gamla skólanum.
Sú bók sem kemur kannski mest á óvart í áherslu sinni á hið þjóðlega
hlýtur að vera Skugga-Baldur effir Sjón. Ég verð að viðurkenna að þetta er
sú bók sem stendur uppúr eftir þessa vertíð í mínum huga. Ég hef lengi ver-
ið mikill aðdáandi skáldsagna Sjóns og reynt að boða það fagnaðarerindi
sem víðast. Nú er líka gott lag til þess, Skugga-Baldur er að mörgu leyti að-
gengilegri en síðustu tvær sögur Sjóns. Það vekur ekki síst athygli við þessa
sögu að Sjón skuli hér líta til nítjándu aldarinnar og rómantíkurinnar, bæði
í stíl og efnistökum. Hafnarstúdentar, spilitir prestar og íslenskar þjóðsög-
ur hafa hér leyst af hólmi evrópskar neðanjarðarbókmenntir, gyðinglegar
launhelgar og evrópskan þjóðsagnaarf. En þetta er líka óvenjuleg örlaga-
saga eins, eða kannski tveggja, af olnbogabörnum fortíðarinnar. í sögu
þroskaheffu stúlkunnar Öbbu og sérlundaða grasafræðingsins sem tekur
hana að sér birtist grimmd gamla samfélagsins, en líka óvænt hjartahlýja
og fegurð lífs sem lifað er á jaðri samfélagsins. Þetta er bók sem virkar á öll-
um plönum. Sögumannsaðferð Sjóns er sem áður meinfyndin og prakk-
araleg en sagan er líka undurfalleg og ótrúlega frumleg og vel skrifúð.
Ólafur Gunnarsson hefur lengi verið virtari en hann er vinsæll. Hann
á sér einlæga aðdáendur, ekki síst í hópi annarra rithöfunda og bók-
menntamanna, en þó að hann hafi bunað frá sér snilldarverkum á und-
anförnum árum hefur hann aldrei verið á allra vörum né tekið þátt í
sölukapphlaupinu - fýrr en núna.
TMM 2004 • 1
107