Tímarit Máls og menningar - 01.02.2004, Blaðsíða 110

Jón Yngvi Jóhannsson
Einn af aðalkostum Ólafs Gunnarssonar sem rithöfundar er að hann er
færari en flestir aðrir í að sviðsetja atburði og lýsa umhverfi og persónum
þannig að það verði bráðlifandi. Sögur hans eru að þessu leyti svo þéttar að
þar verður varla betur gert. í þrílerknum Tröllakirkju, Blóðakri og Vetrar-
ferðinni fer þetta saman við miskunnarlausa trúarlega og siðferðilega
glímu. Þar er lýst persónum sem glíma við Guð, syndina og ekki síst við
kröfu kristninnar um fyrirgefningu og iðrun. Bæði Tröllakirkja og Vetrar-
ferðin eru tilbrigði við Jobsbók þar sem persónurnar glata öllu og þurfa í
kjölfarið að takast á við sjálfar sig og trú sína. Einn höfuðkostur þessara
bóka er að þær persónur sem verða lesandanum minnisstæðastar eru fólk
sem er bersyndugt en nær samt að vekja áhuga, samúð og jafnvel aðdáun
lesenda. Og það er þetta sem vantar í nýjustu skáldsögu Ólafs, Öxina og
jörðina. Þar sker engin ein persóna sig úr fjöldanum, og biskup og synir
hans koma manni lítið sem ekkert á óvart. Rétt eins og hjá Gunnari Gunn-
arssyni, sem skrifaði skáldsögu um Jón Arason fýrir rúmum 70 árum, eru
þeir velmótaðar myndir eftir þekktum fýrirmyndum og koma inn á sviðið
nákvæmlega eins og maður þekkir þá úr kennslubókum í íslandssögu.
Ég ætla ekki að eiga orðastað við allt það hrós sem hefur fallið ÓJafi í
skaut fyrir þessa sögu, en get samt ekki stillt mig um að nefna eitt atriði.
I DV segir Mikael Torfason um Öxina og jörðina: „Hún fangaði íslend-
inginn innra með mér, án stæla, og það jafn vel, ef ekki betur á köflum,
en Laxness hefur gert í gegnum tíðina og hefur hann þó kveikt í manni
oftar en einu sinni.“2 Það kemur mér satt að segja á óvart hversu fyrir-
hafnarlaust Mikael bregður sér í hlutverk þjóðernissinnans í þessari um-
sögn effir að hafa undanfarin ár rassskellt ekki bara eina þjóð heldur tvær
fyrir smárasisma og þjóðernisbelging. En ég held að það sé m.a. þetta sem
veldur því að ég sjálfur, og raunar fleiri af þeim sem nú er í tísku að kalla
fótnótufræðinga, hafa efasemdir um Öxina og jörðina. Hún byggir á
hefðbundinni og gamalli söguskoðun þar sem Jón Arason er eini stikiu-
steinn þjóðernisvitundarinnar frá goðaveldinu til nítjándualdarrómant-
íkur og þjóðskálda. Gallarnir við þessa söguskoðun eru fjöldamargir eins
og bent hefur verið á undanfarin ár og í þessari sögu verður einn þeirra
mjög áberandi.3 Jón Arason er yfirstéttarmaður og veraldlegur höfðingi
sem berst fyrir eigin hagsmunum og eignum ekkert síður en fyrir hug-
myndafræðilegu forræði kaþólsku kirkjunnar. Mér fór svo við lestur sög-
unnar að ég hvarflaði sífellt frá honum og öðrum yfirstéttarmönnum í
þeirra eilífu jarðadeilum, yfirreiðum og aðförum, að fólkinu sem verður
fyrir þessum ósköpum, venjulegu alþýðufólki sem er rænt, nauðgað og
drepið svona eins og í framhjáhlaupi án þess að það fái nokkurn tíma
rödd í sögunni.
f08
TMM 2004 • 1