Tímarit Máls og menningar - 01.02.2004, Page 112

Jón Yngvi Jóhannsson
hlutverk tvenns konar lúsera á alveg einstaklega sannfærandi hátt. Þess
danska sem gerist snillingur í að lifa á kerfinu og sníkja út úr því allar
bætur sem eru í boði og þess íslenska sem skrúfar neysluna 1 botn með
fáránlega auðfengnu lánsfé án þess að detta í hug að nokkru sinni komi
að skuldadögum.
Náðarkraftur Guðmundar Andra Thorssonar á það sameiginlegt með
Stormi að þar er aðaláherslan á persónulýsingar, en þar sem Stormur er
mynd af einstaklingi er Náðarkraftur hópmynd. Og rétt eins og íslenski
draumurinn á sínum tíma er hún að mörgu leyti analýtísk ritgerð í skáld-
söguformi, tilraun til að skilja hugarástand og tímabil. Ekki síst þess
vegna munu þeir sem auglýsa eftir plotti í skáldsögum fara í geitarhús að
leita ullar í þessari bók. Þetta er bók um horfinn heim og hreyfingu fólks
sem hefur lifað sjálft sig. Líf þeirra er orðið fastmótað, það er merkingar-
laust nema vegna fortíðarinnar, en er um leið flótti frá þessari fortíð. Þess
vegna hlýtur frásögnin að snúast um fortíðina, hún rekur sig eftir þeim
blindgötum sem persónurnar hafa fetað til samtímans.
Ég man ekki eftir neinum öðrum höfundi en Guðmundi Andra sem
leggur jafn mikið í persónulýsingar og persónusköpun. Náðarkraftur er
næstum eingöngu röð af persónulýsingum, frásagnir af örlögum ein-
staklinga. Þegar þessum portrettum er svo raðað saman verður til ein-
hverskonar mósaík af þeim menningarkima sem er íslenskur sósíalismi.
En þessar persónulýsingar öðlast ekki bara gildi vegna þess að þær lýsa
ákveðnum hópi manna, heldur taka örlög þeirra stundum á sig stærra
snið. Örlög Baldurs, aðalpersónu Náðarkrafts, eru t.d. eftirminnileg og
það er erfitt annað en að lesa inn í þau táknsögu sem skírskotar víðar en
til íslenskra vinstrimanna. Hann er maðurinn sem fórnar bestu árum
sínum í þágu stjórnmálanna án þess að skilja að þau snúast fyrst og
fremst um undirferli og fals og endar ævina útbrunninn fyrir aldur fram,
meistari blekkinga, dulbúninga og falsana í tveimur listgreinum. Hann
hefur lifað 20. öldina á eigin skinni, frá öld öfga og hugsjóna til tíma eftir-
líkinga og póstmódernisma.
Önnur saga sem getur talist úttekt á tuttugustu öldinni og andrúms-
lofti hennar, saga Sigurjóns Magnússonar, Borgir og eyðimerkur, er að
sumu leyti framhald á umræðunni sem fór af stað eftir útkomu Höfundar
íslands eftir Hallgrím Helgason. Hún er hluti af uppgjöri við kaldastríðið
í bókmennta- og menningarlífi. Kristmann Guðmundsson er eitthvert
þekktasta fórnarlamb kaldastríðsins að margra mati. Hann var sjálfur öt-
ull við að minna á þær skrokkskjóður sem hann hlaut í átökum við
vinstrisinnaða menntamenn og rithöfunda og hvorki hann né þeir sem
hafa gengið fram fyrir skjöldu til að verja hann hin síðari ár hafa verið sér-
110
TMM 2004 ■ 1