Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Side 54

Guðmundur Andri Thorsson
manna - sjálfi Halldórs Laxness - var kannski eftir á að hyggja fyrst og
fremst andsvar við þverrandi krafti þess stjórnmálaafls sem Hannes
þjónar vakinn og sofinn - tilraun til að auka endurnýjunarmátt þess,
tjörbrot deyjandi valds ...
Umhugsun um foreldra lá í loftinu. Sú skáldsaga sem bestar viðtökur
fékk, Öxin ogjörðin eftir Ólaf Gunnarsson, fjallar um einn afdrifaríkasta
og frægasta föðurmissi íslandssögunnar, aftöku Jóns Arasonar og brott-
hvarf mestu valdastofnunar allra tíma frá landinu, katólsku kirkjunnar;
Hallgrímur Helgason fór einni tröppu hærra í Herra Alheimi og skrifaði
um sjálfan Guð almáttugan, sem er hið endanlega og ítrasta Yfírvald -
nema hvað hjá Hallgrími er honum tekið að förlast; Skugga-Baldur Sjóns
fjallar um mann sem tekur að sér að vernda vangefna stúlku fyrir vonsku
heimsins, minnir á ábyrgð okkar gagnvart þeim veikustu ...
Og þrír ólíkir karlmenn skrifuðu minningabækur þar sem þeir rekja -
misjafnlega mikið þó - bernsku sína sem einkenndist af algerum eða
tímabundnum fjarvistum annars eða beggja foreldra; í öllum þessum
bókum eru litlir drengir sem geta ekki reitt sig á báða foreldra sína. Þetta
eru bækurnar Snarkið í stjörnunum eftir Jón Kalman Stefánsson
(Bjartur), Andlit eftir Bjarna Bjarnason (Vaka-Helgafell) og Einhvers
konar égeftir Þráin Bertelsson (JPV-útgáfa).
2
„Enginn maður skapar sig sjálfur,“ sagði Grettir og átti við örlögin, sköpin
sem enginn má renna. Samt virðast íslendingar alltaf vera einmitt að reyna
það, í öllum skilningi, taka örlögin í sínar hendur, skrá þau og skapa um
leið. Sjálfsævisögur er ein tegund þessarar sjálfssköpunar og eiga sér mikla
og merka sögu hér á landi; sjálfsævisagan er kannski sú bókmenntagrein
sem staðið hefur í einna mestum blóma hér ffá því að bókmenntavett-
vangur tók að þroskast á fyrri hluta 20. aldarinnar. Guðbergur Bergsson tók
reyndar upp á því að kalla bernskuminningar sínar „skáldævisögur“, sem er
haglega smíðað orð og virðist ætla að verða viðtekið um sjálfsævisögur
skálda, enda orðaleikur: skáld(ævi)saga/ævisaga skálds/saga skáldævil saga
æviskálds - en satt að segja verð ég að viðurkenna að ég kem eldci auga á
annan grundvallarmun á minningum Guðbergs og til dæmis Tryggva
Emilssonar eða Guðrúnar Borgfjörð en þann að Guðbergur er Guðbergur
og hefur sinn auðþekkta tón en þau hin skrifa út frá sinni ævi og persónu.
Ef við föllumst samt á að þessi munur skipti máli og skiptum sjálfs-
ævisagnahöfundum í atvinnuhöfunda og áhugahöfunda okkur til hægri
verka þá er atvinnuhöfundurinn yfirleitt meira ólíkindatól - þ.e.a.s. lík-
52
TMM 2004 ■ 3