Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Blaðsíða 117

Bókmenntir
handa. í hnotskurn lýsir Viðar stundum erfiðleikum landnámsmanna vestra,
sbr. frásögn hans af Sigurbirni skáldi Jóhannessyni frá Fótaskinni sem fór fimm-
tugur vestur með konu og tvö ung börn. Soninn missti hann stuttu eftír flutn-
inginn vestur en dóttirin varð þekkt skáldkona (Jakobína Johnson). Sjálfur lést
Sigurbjörn 14 árum eftir að hann kom til Kanada.
Viðar tengir erfiljóð Stephans um þennan mann við hans eigið líf, strit og
skáldskap. Jafnframt íylgir hann umræðunni eftir með því að ræða fleiri erfiljóð
Stephans og glímu hans við guðleysið og það sem komið geti í stað útslitinna
trúarhugmynda: „Með því að líta á vinnuna í ljósi eilífðarinnar gefur Stephan
henni trúarlegt gildi. Vinnan er heitust bæn og fær nýja merkingu í ræktun og
skáldskap. [... ] Skapandi vinna er það góða sem menn skulu ástunda, ávöxtur
hennar er fegurri framtíð“ (11:59-60).
Það kemur glöggt fram hjá Viðari hvað þessar hugmyndir, þessi lífssýn Step-
hans, hafði verið lengi að mótast og hvað Stephan hafði mikið fýrir að afla sér
þeirrar menntunar sem svo endurspeglast í kvæðunum. Einn vetur snemma á
Dakótaárunum var hann frá vinnu vegna lasleika. Kannski var þetta hans mikil-
vægasta „háskólaár“ (til glöggvunar og einföldunar mætti þá kannski tala um
áhrifin af lestri Njólu í Víðimýrarseli forðum sem „menntaskólann“, en Viðar
segir það kvæði Björns Gunnlaugssonar hafa ýtt undir guðleysishugmyndir
Þingeyinga á síðari hluta 19. aldar, sjá 1:59). í veikindunum sökkti Stephan sér
ofan í helstu spekinga samtímans (t.d. Ingersoll, Adler og sjálfan Emerson) og
allan Shakespeare að auki (1:237). Menningarfélag bænda í Dakóta reis upp úr
þessum gróðri og var m.a. beint gegn „steingerðu kenningakerfi“ (11:159)
íslensku klerkanna. Atli Flarðarson lætur að því liggja í Lesbókargrein (24. apríl
2004) að nánar þurfi að rannsaka þau heimspekilegu áhrif sem Stephan G. varð
fýrir. Viðar bendir þó á fjölmargt í því sambandi (og það hafa reyndar fleiri gert,
t.d. Óskar Halldórsson í ritgerð sinni um Á ferð og flugi 1961:69 og áfr.). Ég
minni t.d. á orð Viðars um „meitlaða útfærslu“ Stephans á hugmyndum Felix
Adlers (1:297) þar sem skáldið segir: „Mennirnir byggja goðunum aðeins auðn-
irnar í þekkingu sjálfra sín, numda landið er óðal hins náttúrlega."
Um bókmenntaáhrifin sem Stephan varð fyrir nægir að minna á það sem
Viðar ræðir í kaflanum „Á bekk með Zola og Crane“ (11:30-33). Þar sýnir hann
fram á þekkingu Stephans á samtímabókmenntum og jafnframt sjálfstæði hans
gagnvart helstu höfundum natúralismans. Kvæðaflokkinn Á ferð ogflugi (1900),
harmsögu vestur-íslensku stúlkunnar Ragnheiðar, segir Stephan „með fögru
myndmáli sem var í andstöðu við þá natúralísku krufningu sem honum þótti
eins og skvetta upp úr hrákadalli hjá Zola. Yrkisefnið var engu að síður í anda
natúralismans og slík nýjung að íslenskir ritdómarar gátu vart tekið sér það í
munn...,“ segir Viðar (11:31). Hann minnir á að sjálfur Einar Hjörleifsson, raun-
sæismaðurinn og fýrrverandi Hafnarstúdent, hafi í ritdómi talað um þetta verk
sem vindhögg ómenntaðs manns - og andstæðingar Stephans vestanhafs þreytt-
ust ekki á tilbrigðum við það stef. Segja má að „Hafnardrottnunin“ (11:71) og
kirkjuvaldið hafi þarna sameinast í því að reyna að knésetja uppreisnarsegginn.
í verki sínu, ekki síst í seinna bindinu, teflir Viðar iðulega fram andstæðunum
TMM 2004 ■ 3
115