Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Blaðsíða 83

Trúin á Rússland
Trúin á Sovétríki Stalíns
Allt sem hér á undan segir er þó smátt í sniðum miðað við það geypilega
uppgos trúar og vona sem mikill íjöldi hinna bestu og gáfuðustu í hópi
vesturevrópskra menntamanna tengdu við Sovétríkin eftir að Lenín og
bolsevíkar hans tóku völd í Rússlandi árið 1917, héldu velli í grimmu
borgarastríði og gerðu sig líklega til að byggja upp nýtt þjóðfélag sem
engum öðrum væri líkt. Þessi trú, sem hæst reis á blóðugri valdatíð Stal-
íns, hefur mikið verið til umræðu og einkum höfð að dæmi um það, hve
vafasamt sé að treysta vitnisburði og leiðsögn skálda og annarra mennta-
manna þegar þeir ánetjast glæsilegum hugmyndum um öðruvísi og betri
heim.
í upphafi þessarar greinar var minnst á nokkra þeirra frægðarmanna
sem Halldór Laxness, Þórbergur Þórðarson og fleiri rithöfundar íslenskir
áttu samleið með í sovéttrúnni. Þeir hafa vissulega verið sakaðir um
margar syndir. Þegar best lætur eru þeir sagðir syndga gegn gagnrýnni
hugsun: þeir hafi verið slegnir blindu eins og ástfangnir menn. Eða
barnaskap: þeir hafi látið teyma sig á asnaeyrum. Oftar er þó um það
talað, að þeir hafi vitandi vits fegrað fyrir sjálfum sér og öðrum Sovétríki
Stalíns, einatt með svo glæfralegum hætti að útkoman sé lygi ein, og þar
með beri þeir sinn hluta ábyrgðar á því að Stalín fór sínu fram með
„hreinsanir“ sínar og fals á sögu og samtíðarveruleika. Þetta hafi þeir gert
sumpart af þrjósku (þeir hafi ekki viljað játa að þeir hefðu rangt fýrir
sér), af hagsmunaástæðum (vildu ekki spilla fýrir því að verk þeirra væru
gefin út í Sovétríkjunum eða nytu velþóknunar í róttæknisveiflu tímans
á Vesturlöndum) eða þá sakir þess menntamannaoflætis sem trúir á mátt
orðsins og kenninganna og lýtur ekki svo lágt að sannprófa þær með þol-
inmóðum samanburði við veruleikann. Það oflæti má einnig að nokkru
leyti tengja við gamlan draum menntamanna, sem við sáum m.a. dæmi
um í samskiptum Voltaires og Diderots við Katrínu keisarafrú Rússa: þeir
halda að með því að slást í lið með þeim sem mikið vald hefur og getur
„látið hlutina gerast“ (eins og Jósef Stalín) geti þeir haft einhver áhrif á
það til hvers þetta vald er notað.12
Forsendur trúarinnar
Margir munu og kannast við ýmislegt af því, sem er talið til málsbóta
þeim sem settu traust sitt á „hina miklu tilraun“ með öðruvísi samfélag,
sem þeir sáu í Sovétríkjum Stalíns. Þá er einna fyrst fjallað um mikil von-
brigði í tímanum. Djöfulskapur heimsstyrjaldarinnar fyrri hafði tortímt
TMM 2004 • 3
81