Tímarit Máls og menningar - 01.09.2004, Blaðsíða 87

Trúin A Rússland
þörfin er mikil og svo vegna þess að hið sovéska samfélag gerir tilkall til
að vera eitthvað nýtt. Menn telja að sjálft frumkvæðið í sögunni sem
hafði um tíma verið í höndum Frakka ( byltingin 1789) og Englendinga
( iðnbyltingin) væri nú komin til Rússa: þeir ætluðu sér að reisa þjóðfé-
lag án yfirstéttar, án kirkju og guðstrúar, án misskiptingar auðs. Sá þekkti
breski hagfræðingur, Keynes, talar um það eftir heimsókn til Sovétríkj-
anna árið 1925, að með byltingunni þar sé orðin til „kommúnísk trú“
sem hann sjálfur hafnar, en bætir við: „En margir hljóta á þessum tímum
án trúar að finna til sterkrar tilfinningalegrar forvitni um hverja þá trú
sem er í raun og veru ný.“19 Það má og sjá oft af ritum pílagríma, sem fara
til Sovétríkjanna á þessum árum, að hrifning þeirra er ekki fýrst og
fremst tengd því sem hefur verið gert heldur hengir hún sig á ölvandi
bjartsýni um mikil áform, á það sem þeir telja sig skynja af talsmáta og
framkomu fólks að í vændum sé. Þessa sér t.d. stað í frægu riti Halldórs
Laxness um Gerska œvintýrið, þar er oftar en ekki hugsað á þessa leið:
„Auðvitað fer mart í ólestri.... En þessu miðar öllu áfram með hraðari
skrefum en þróun hefur gerst í vestri löndum.“20
Þegar svo Sovéttrúarmenn þurftu að verja sín viðhorf fýrir sjálfum sér
og öðrum, þá varð einmitt þessi hugsun - að í Sovétríkjunum er allt nýtt,
svo margt reynt í fyrsta sinn -notadrjúg til að framlengja trúna. Allt er
nýtt og því erfitt. Fáir njóta eldanna sem fyrstir kveikja þá. Sú hugsun að
Rússland sé og hafi alltaf verið „öðruvísi“ land er nýtt í sama skyni:
Rússar eiga enga lýðræðishefð, litla hefð fyrir réttarríki, þeir voru fátækir
og ólæsir, allt hjálpar þetta til að sætta menn við að „mart fer í ólestri“
eins og Halldór Laxness segir.
Þegar þörfin hvarf
En líklega er það sjálf trúarþörfin sem ræður mestu um styrk og langlífi
trúar gáfumanna á Sovétríkin. Þegar hún dvínar slappast trúin og hverfur
síðan. Sovéttrúin var reyndar sterkust þegar ástandið í landinu var verst,
þeas. á dögum samyrkjuvæðingar og pólitískra réttarhalda á fjórða ára-
tugnum. Hún framlengdist síðan um nokkur ár, ekki síst vegna þess að
Vesturveldin voru bandamenn Stalíns í stríði gegn Hitler: þá þurftu
menn á jákvæðri mynd að halda af sínum vopnabræðrum og Hollywood
gerði t.d. nokkrar leiknar kvikmyndir að beinni ósk Rooseveltstjórnar-
innar sem lofuðu sovéska lífshætti. I þeim var líka hlaðið undir kenningu
sem Joseph E. Davies er líklega höfundur að - en hún er sú að í Sovétríkj-
unum væru engir Kvislingar eða Fimmtu herdeildarmenn til að þjóna
Hitler eftir innrásina í landið vegna þess að „það var búið að skjóta þá“.21
TMM 2004 • 3
85