Rit Mógilsár - 2014, Qupperneq 69

Rit Mógilsár 31/2014 69
Sveppir og sveppanytjar á Íslandi
Inngangur
Sveppir eru smásæjar lífverur sem oftast
mynda víðfeðmt net sveppþráða (mýsli) þar
sem þeir vaxa. Til dæmis eru hundruð metra
af sveppþráðum undir hverju spori sem
við stígum á grónum skógarjarðvegi. Flestir
sveppir vaxa í jarðvegi, en það má segja að
þeir vaxi alls staðar þar sem lífrænt efni er að
finna.
Þrátt fyrir að sveppir minni um margt á
plöntur, þá eru þeir erfðafræðilega skyldari
dýraríkinu en plönturíkinu (Baldauf &
Palmeer 1993). Ólíkt plöntum eru sveppir ekki
frumbjarga. Það er, að þeir geta ekki tillífað
með hjálp sólarljóssins, heldur eru þeir háðir
því að hafa aðgang að lífrænu efni sem þeir
brjóta niður sér til viðurværis. Þeir hafa oft
verið nefndir „hakkavélar vistkerfisins“, og ef
þeirra nyti ekki við væri landið þakið þykku
lagi af órotnuðum plöntuleifum.
Alls hafa fundist um 2000 tegundir sveppa á
Íslandi (Helgi Hallgrímsson 2010), en flestar
þessar tegundir flokkast til smásveppa (Helgi
Hallgrímsson og Guðríður Gyða Eyjólfsdóttir
2004). Hluti sveppategundanna myndar
hatta, sem eru fjölgunarlíffæri og dreifa
svepp gróum út í loftið svo að sveppþræðirnir
geti numið land á nýjum svæðum (1. mynd).
Svepphattarnir vaxa upp úr jarðvegi eða því
efni sem sveppirnir vaxa í. Þessar tegundir
köllum við hattsveppi. Af þessari gerð sveppa
finnast um 700 tegundir á Íslandi (Helgi
Hallgrímsson 2010). Það eru fyrst og fremst
hattsveppir sem eru nytjasveppir, bæði til
átu og til litunar.
Það eru hattarnir sem við tínum til átu. Með
því að tína hattana erum við ekki að fjarlægja
lífverurnar sjálfar, heldur erum við að taka
fjölgunarlíffæri sveppanna, líkt og þegar við
tínum ber af bláberjalyngi. Sveppi er því
engin hætta búin þó að við tínum hattana;
sjálfur sveppurinn lifir áfram í jarðveginum.
Að tína sveppi er því eins og að tína ber.
Markmiðið með þessu erindi var að gefa stutt
yfirlit um mögulegar sveppanytjar á Íslandi
og jafnframt að taka saman tölur um inn-
flutning og veltu fyrirtækja sem versla með
ferska og þurrkaða sveppi hérlendis.
Ætir sveppir á Íslandi
Af þeim 700 tegundum hattsveppa sem
finnast hérlendis eru um 13% ætar, eða í
kringum 90 sveppategundir. Það þýðir með
öðrum orðum að ef einhver tínir svepphatta
sem hann þekkir ekki, þá eru tæplega 90%
Bjarni Diðrik Sigurðsson
Landbúnaðarháskóla Íslands
bjarni@lbhi.is
1. mynd. Dæmigerður hattsveppur. Berserkjasveppur
(Amanita muscaria) myndar svepprætur með birki,
fjalldrapa og greni. Þetta er einn þekktasti eitur-
sveppur heims. (Ljósm. BDS).