Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 23

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
243
Neðri hluti Dalfjalls er næstur að
aldri. Hann er af sömu gerð og Háin,
alkalí-ólivínbasalt. Stórt stuðlað inn-
skot, sem meðal annars myndar Fílinn
syðst í fjallinu, er hluti af sömu myndun.
Næstir í aldursröð Norðurkletta eru
Heimaklettur, Miðklettur og Ystiklettur
sem allir tilheyra sömu gosmyndun.
Þessar myndanir koma ekki frekar við
sögu hér og ekki heldur Klifið, sem er
nokkru yngra en klettarnir þrír.
Yngstu bergmyndanir Norðurkletta
eru efri hluti Dalfjalls ásamt Blátindi.
Hann er gerður úr plagíóklasdílóttu
kubbabergi og þursabergi og flokkast
sem hawaiít samkvæmt efnagreiningum
Ingvars A. Sigurðssonar o.fl. 2007.5
Myndunin virðist hafa orðið til við gos
undir jökli fremur en í sjó.4
Þegar hér var komið sögu mynduðu
Norðurklettar allmikinn samhangandi
móbergshöfða undir ísaldarjökli sem
náði hámarki sínu fyrir 20–25 þúsund
árum, þegar jaðar íslenska meginjökuls-
ins lá á landgrunnsbrúninni allnokkru
sunnar. Síðan tók að hlýna og jöklar
drógust saman. Talið er að jökull hafi
verið horfinn af Vestmannaeyjasvæð-
inu fyrir 14–15 þúsund árum. Eldvirknin
hélt áfram, fyrst í sjó en síðar urðu gos
á þurru landi og við tók hraunrennsli.
Stórhöfði varð til í sjávargosi og reis
úr sæ sem stök eyja nokkru sunnan við
Norðurkletta. Aldur hans er ekki vel
þekktur en höfðinn er líklega einhvers
staðar á bilinu 7 til 10 þúsund ára.6–8
Helgafell og Sæfell eru talin hafa
orðið til í eldsumbrotum fyrir um 6 þús-
und árum. Ekki er fyllilega ljóst hvort
um tvö aðskilin gos var að ræða9,10 eða
eitt gos sem þróaðist úr neðansjáv-
argosi yfir í gos á þurru landi.4 Talið
er að Sæfell hafi myndast í kröftugu
sprengigosi í sjó sem skildi eftir sig
mikla gjóskugíga. Helgafell varð til í
beinu framhaldi, eða skömmu síðar, í
hraungosi sem byggði upp fallegt fell
með gígskál í toppinn. Hraun og gjóska
frá Sæfelli og Helgafelli tengdu saman
Norðurkletta og Stórhöfða svo úr varð
Heimaey. Fyrir þessi gos var Herjólfs-
dalur vík með þverhníptum sjávar-
hömrum á alla vegu nema mót suðri.
Helgafellshraunið fyllti víkina og mynd-
aði dalinn með sínum bröttu skjólsælu
hlíðum og flata botni. Innst í dalnum,
á mótum hrauns og hlíðar, myndaðist
síðan svolítil tjörn, Daltjörn.
JARÐFRÆÐILEG UMMERKI
OFANFLÓÐA
Grjóthrun og skriður hafa sett svip
sinn á sögu Vestmannaeyja allt frá upp-
hafi. Hrun úr sjávarhömrum og hlíðum
er algengt en ummerki þess hverfa víð-
ast jafnharðan í hafið. Skriðukeilur finn-
ast víða á Heimaey og berghlaupsurð er
í Herjólfsdal. Skriðufallaannáll Vest-
mannaeyja er bæði langur og fjölbreyti-
legur. Hér verður hann ekki rakinn í
heild en einungis fjallað um skriður og
berghlaup í Herjólfsdal. Umfjöllun um
skriðuföll og grjóthrun í eyjunum má
lesa í skýrslu Veðurstofu Íslands frá
2012 um hrunhættu í Hásteinsgryfju.11
HERJÓLFSHAUGUR
Herjólfur nokkur Bárðarson nam
land á Heimaey og bjó í Herjólfsdal
samkvæmt Hauksbók Landnámu og
er dalurinn við hann kenndur. Aðrar
gerðir Landnámu nefna hann ekki.12
Samkvæmt lífseigri sögu, sem meðal
annars má lesa í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar,13 á „undra mikil“ skriða úr Dal-
fjalli að hafa eytt bæ Herjólfs sem sagan
segir hafa staðið austan við Fjósaklett
undir Blátindi (1. mynd). Herjólfur fórst
í skriðunni, og ef marka má söguna var
hann ekki ýkja vinsæll meðal nágranna
sinna, enda réð hann yfir eina góða
vatnsbólinu í eynni og seldi vatnið dýrt
í þurrkatíð. Öðru máli gegndi um Vil-
borgu Herjólfsdóttur, dóttur hans. Hún
gaf eyjarskeggjum vatn úr vatnsbóli
föður síns að næturlagi og vék góðu að
hrafni sem hélt til í dalnum. Enda tók
hrafninn til sinna ráða og tældi Vilborgu
frá bænum í þann mund sem skriðan
féll og bjargaði þannig lífi hennar. Ekki
hefur grjótdyngjan eftir skriðuna heiti í
þjóðsögunni. Örnefnið Herjólfshaugur
virðist vera ungt og sést ekki í rit-
uðum heimildum fyrr en á 20. öld,
(sést fyrst 1911 skv. timarit.is). Í eldri
heimildum er einungis talað um bungu
eða urðardyngju.
Brynjúlfur Jónsson frá Minnanúpi
lýsir skriðunni í Árbók Fornleifafélags-
ins 1907.14 Þar segir hann að skriðan
hafi myndað allmikla bungu, sem væri
um 100 faðmar í þvermál og 5–6 álnir
á hæð eða meira. Norðurjaðar skriðu-
bungunnar var grasi gróinn, segir
Brynjúlfur, en að sunnanverðu gengu
grasgeirar upp í hana hér og hvar. Fyrir
innan grasjaðarinn norðan megin var
lægð í skriðunni. Þar var jafnan vatn í
urðargjótum sem kallaðar voru Silfur-
brunnar. Þarna töldu sumir að hið
forna vatnsból Herjólfs hefði verið. Á
20. öld fóru menn að sækja efni í Herj-
ólfshaug í ofaníburð og fyllingar og að
lokum var hann jafnaður út og búinn
til sléttur völlur þar sem Silfurbrunnar
voru áður.15 Engar minjar um mannvirki
komu í ljós undir skriðunni.
Út frá lýsingu Brynjúlfs má gróflega
áætla flatarmál og efnismagn skriðunnar.
Hann notar danskar álnir við mælingu
sína. Ein slík alin er 62,8 cm á lengd.
Þrjár álnir voru í faðmi og telst danski
faðmurinn því um það bil 188,4 cm. Þetta
þýðir – með öllum viðeigandi fyrirvörum
um gamla álnatalið – að skriðan var um
30.000 m2 eða 3 hektarar að flatarmáli og
3–4 metrar á hæð. Ef reiknað er með að
meðalþykkt skriðuhaugsins sé 2 metrar
verður rúmmálið um 60.000 m3. Aldur-
inn má líka meta út frá því að skriðan
virðist hafa verið minna gróin en Myki-
takshlaupið sem rætt verður um hér á
eftir og því líklega yngri.
Erfitt er að meta hvort einhver sann-
leikskjarni er í sögunni um skriðu-
hlaupið. Sögnin um bæinn sem hvarf í
Herjólfsdal og stúlkuna sem bjargaðist
er þó vafalítið skáldskapur enda er þetta
flökkusaga sem sögð hefur verið um
marga bæi sem lent hafa í skriðuföllum
og snjóflóðum. Jóhann Gunnar Ólafs-
son, sem skrifaði lýsingu Vestmanna-
eyja í Árbók FÍ 1948, telur að sagan
um Vilborgu og hrafninn hafi orðið til
á 19. öld.16 Sögnin um skriðuhlaupið á
bæ Herjólfs er þó eldri. Gizur Pálsson,
prestur í Ofanleiti, skrifaði Vestmanna-
eyjalýsingu einhvern tímann upp úr
aldamótunum 1700 og nefnir þar að
skriða hafi fallið yfir bæinn eða bæjar-
stæðið fyrir löngu.17 Landnámsbærinn
í Herjólfsdal uppgötvaðist á 20. öld og
fornleifarannsóknir leiddu í ljós miklar
og heillegar húsatóftir á hrauninu í
miðjum dal.18 Engin skriða hefur fallið
yfir þær. Í sögunni um bæ Herjólfs gæti
hins vegar leynst minning um mikið
skriðuhlaup í Herjólfsdal snemma á
öldum. Þá gæti Herjólfshaugur hafa
myndast. Þó er eins líklegt að sagan eigi
ekki við nein sannindarök að styðjast.
Herjólfshaugur þarf ekki að hafa mynd-
ast í einni stórri skriðu. Hugsanlegt er
að hann hafi hlaðist upp í tímans rás í
endurteknum smáskriðum og hruni úr
Ritrýnd grein / Peer reviewed