Náttúrufræðingurinn - 2020, Blaðsíða 77

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
297
þar sem vísir að helli í virku hraun-
rennsli getur myndast á nokkra mis-
munandi vegu. Í grunninn myndast þó
allir hraunrásarhellar þannig að yfir-
borð hraunbráðar storknar, en undir
nýmyndaðri hraunkápunni rennur
bráðin áfram í einangraðri rás.1 Þeir geta
gegnt mikilvægu hlutverki sem flutn-
ingsæðar í langvarandi dyngjugosum
þar sem hraunbráðin rennur langa
vegalengd neðanjarðar frá gosstöðvum
að hraunjaðri. Þar brýst bráðið hraunið
út undan storknaðri kápunni og jaðar-
inn færist hægt fram. Á sléttu hellu-
hrauni má á yfirborði víða sjá ýmsar
vísbendingar um net hraunhella, meðal
annars rishóla (e. tumulus). Slíkir hólar
eru jafnan hrygglaga og myndast við
það að rennsli í hraunrásarhelli stíflast
en innstreymi í rásina heldur áfram og
þakið brotnar upp vegna staðbundinnar
þrýstiaukningar.2 Önnur algeng yfir-
borðsummerki eru niðurföll og gjótur
sem myndast þegar hellar hrynja. Þá
kemur fyrir að brött hraundrýli standa
stök á annars sléttu hrauni og bera vitni
um útstreymi heitrar gosgufu frá hraun-
rás neðanjarðar.
Dropsteinar, hraunstrá og aðrar
einstaklega viðkvæmar hraunmyndanir
skreyta suma hraunhella. Yfirborð gólfs,
veggja og lofts í ósnortnum og heillegum
hellum er einnig oft þakið örþunnum,
gljáandi glerungi (e. glaze) sem getur
verið litríkur sökum oxunar magnetíts í
hematít í glerungnum.3 Þetta hellaskraut
myndast snemma á æviskeiði hellanna á
meðan hitinn er í kringum 1000°C. Þar
er talið gegna lykilhlutverki að afgangs-
bráð skilst frá kólnandi berginu sem
umlykur hellinn og er að mestu storknað.
Fyrir tilstilli afgösunar bergsins þrýstist
afgangsbráðin úr lofti og veggjum hell-
isins og drýpur niður. Á meðan á þessu
stendur geta vaxið hangandi hraun-
strá þar sem drýpur úr lofti, en á gólfi
hlaðast upp dropsteinar.3 Glerungurinn
sem oft þekur hella er örþunnur, undir
50 míkron að þykkt, og undir honum
er algengt að finna frauðkennt lag sem
er ummerki um afgösun hraunsins við
kólnun.3 Náttúrulegir ferlar koma oft í
veg fyrir að þessi fyrirbæri varðveitist,
þegar veggir og loft hrynja að hluta til
niður við kólnun. Talað er um að hellar
séu heillegir þegar þeir hafa sloppið við
slíkt hrun.
ÞEISTAREYKJAHRAUN
Jarðfræði Þeistareykjahrauns
Hellarnir tveir sem lokað var í október
mynduðust fyrir um 2.400 árum þegar
Þeistareykjahraun rann. Hraunið liggur
á milli Stóravítisdyngjunnar í austri
(aldur 11–12 þúsund ára) og Lambafjalla
í vestri.4 Hraunið þekur um 28 km2 og er
yngst allra hrauna á Þeistareykjasvæð-
inu. Gígurinn Stórihver er aðalgosgígur-
inn í hrauninu og er hann beint vestur
af Þeistareykjum. Frá Stórahver liggur
svipmikil röð hraunhóla og niður-
falla sem sveigjast ýmist til norðurs
eða norðvesturs og gefa hrauninu sér-
kennilegt bungumyndað yfirborð sem á
sennilega engan sinn líkan hér á landi.
Yfirborð hraunsins er að mestu nokkuð
slétt helluhraun og þægilegt yfir-
ferðar en á vissum stöðum hefur hellu-
hraunið brotnað upp (1. mynd). Miklar
hrauntraðir eru í grennd við Stórahver
og minni hrauntraðir finnast víða við
hraunbungur í miðju hrauninu þar sem
hraunbráðin vall upp úr hraunrásum
neðanjarðar, fjarri hinum eiginlegu gos-
stöðvum. Austurjaðar hraunsins liggur
upp að Skildingahólsvegg, sem er mikill
misgengisveggur með norðlæga stefnu.
Veggurinn er hluti af sprungusveimi
Þeistareykjakerfisins, en rétt norðan við
norðurjaðar Þeistareykjahrauns er þrí-
punktur í misgengjunum þar sem þau
mæta Húsavíkurmisgenginu.5,6
INNGANGUR
Í október lauk Umhverfisstofnun
við að loka tveimur hraunhellum í
Þeistareykjahrauni í Þingeyjarsveit í
verndarskyni. Félagsmenn Hellarann-
sóknafélags Íslands fundu hellana fyrir
um fjórum árum og var strax ljóst að
verndaraðgerða væri þörf. Hellarnir
eru einstakar jarðminjar sökum ríku-
legs hellaskrauts og líklega standast
fáir hraunhellar þeim samanburð á
jörðu. Nýleg vegalagning í hrauninu,
í tengslum við byggingu Þeistareykja-
virkjunar, stórbætti aðgengi að svæðinu
sem áður var afskekkt og fáfarið. Í kjöl-
far þeirrar vegagerðar fóru félagsmenn
að kanna hraunið skipulega. Áður voru
nokkrir hellar þekktir í hrauninu, þar á
meðal svonefndur Togarahellir, en eftir
að hellarnir tveir fundust varð ljóst að
grípa þyrfti til aðgerða, enda voru þessir
nýfundnu og ósnortnu hellar skyndilega
komnir í alfaraleið og allar líkur á að
fjöldi annarra hella ætti eftir að finnast
með frekari leit. Hraunhellar eru ein-
hverjar viðkvæmustu náttúruminjar á
Íslandi og sagan hefur því miður kennt
okkur að hraunstrá, dropsteinar og
annað hellaskraut hverfur hratt þegar
umferð um hella eykst.

ALMENNT UM HRAUNHELLA
Hraunhella má telja fremur fágætar
jarðminjar á heimsvísu, en þeir eru
þó algengir á ungum basaltsvæðum,
til dæmis á Íslandi, Havaí og öðrum
eldfjallaeyjum. Til hraunhella teljast
t.d. gíghellar, hraunbólur og hraun-
rásarhellar. Töluverðar rannsóknir á
myndun og þróun hraunrásarhella hafa
farið fram á Havaí. Þar hafa langvarandi
dyngjugos varað nær sleitulaust ára-
tugum saman og því hefur verið hægt
að fylgjast með hraunhellum í myndun.1
Hraunrásarhellar eru að mestu bundnir
við helluhraun (e. pahoehoe lavas)