Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 50

Náttúrufræðingurinn
270
Ritrýnd grein / Peer reviewed
forynjur. Undantekningar voru fáar, en
þó til, eins og saga Fjalla-Eyvindar (1714
til um 1780) ber um skýran vott.
Engar skráðar heimildir eru um
ferðamátann fyrrum í langferðum yfir
jökul. Flestir þeirra sem um þetta hafa
fjallað virðast ganga út frá að hestar hafi
borið menn og varning til verstöðva og
frá. Ekki er hins vegar rétt að útiloka
að skíði hafi þar líka komið við sögu,
ekki síst hjá Norðlendingum þar sem
skíðaganga virðist ætíð hafa haldist sem
gildur þáttur í vetrarferðum. Eftir að
jöklaferðir lögðust af, að talið er nálægt
1600, virðast byggðamenn hafa orðið
jökulfælnir og þekking á óbyggðunum
utan hefðbundinna fjárleita gufað upp.
Helst voru það sauðfjárbændur sem
kölluðust á við Vatnajökul, einkum
Austur-Skaftfellingar þar sem bújarðir
lágu að jöklinum og menn fylgdust með
sístækkandi skriðjöklum kynslóð eftir
kynslóð. Fljótsdælingar áttu hins vegar
sameiginlegar afréttir að jöklinum
norðanverðum en gangnamenn stigu
helst ekki á hann fæti í erindisleysu.2
Það þurfti útlendinga og forvitna
fræðimenn á 19. og 20. öld til að yfir-
vinna óttann við ísbreiðuna miklu.
Framarlega í þessum hópi voru land-
mælingamenn á vegum danskra stjórn-
valda og landkönnuðir, þar á meðal
Daniel Bruun höfuðsmaður, fornleifa-
fræðingur og rithöfundur (1856–1931)
(2. mynd), sem fór 13 ferðir til Íslands,
oftast ríðandi um byggðir og óbyggðir,
þar á meðal upp á Vatnajökul. Ritröð
hans Turistruter paa Island sem kom
út í fimm heftum 1921–1927 var óvenju-
leg og vinsæl landlýsing og bar 5. heftið
heitið De øde Egne nord for Vatna-
Jökull3 (3. mynd). Hin merka bók hans,
Fortidsminder og Nutidshjem paa Island,
kom út 1928, en ekki í íslenskri þýðingu
fyrr en hjá Erni og Örlygi árið 1987 í
tveimur bindum undir heitinu Íslenskt
þjóðlíf í þúsund ár.4 Hér verður líka að
geta ritgerðar Daniels Bruuns, Islænder-
færder til hest over Vatna-Jökull i ældre
Tider frá 1914.5 Þar rekur hann skil-
merkilega ritaðar heimildir frá því um
1700 og eldri munnmæli um ferðir
norðan að suður yfir Vatnajökul og
leiðir frá verstöðvum í Suðursveit yfir
austurhluta jökulsins. Af eigin raun vissi
Bruun að unnt var að fara með hesta
upp á Vatnajökul og segist í greininni
ekki sjá neitt sem dragi úr sannleiksgildi
sagna um ferðir vermanna yfir jökul-
inn. Vísað er hér á nokkrum stöðum í
ummæli og ferðir Daniels Bruuns auk
myndræns efnis sem þangað er sótt.
2. mynd. Daniel Bruun (1856–1931). – Danish
archaeologist and writer.
3. mynd. Úr riti Daniels Bruuns, Ferðaleiðum
fyrrum yfir Vatnajökul, frá 1927. – Ancient
travel routes across Vatnajökull. From
Bruun´s book, published 1927.
4. mynd. Sigurður Þórarinsson (1912–1983). –
Icelandic geologist.
5. mynd. Sigurður Þórarinsson hóf ferðir sínar um Vatnajökul sumarið 1936 með jöklafræðingnum
Hans W. Ahlmann og fleiri Svíum og Íslendingum og hélt þeim áfram næstu sumur. Hér sést
Sigurður við tjald sitt 7. júní 1937 ofarlega á Eyjabakkajökli. – Thorarinsson began his research
on Vatnajökull with the Swedish glaciologist H.W. Ahlmann in 1936. Here he is outside his tent
high up on Eyjabakkar glacier, June 7th 1937. Ljósm. óþ./Photo: Unknown.
a Steinunn Kristjánsdóttir, tölvuskeyti til höfundar 20. janúar 2020.