Þjóðmál - 01.09.2018, Síða 84

82 ÞJÓÐMÁL Haust 2018
einræðisherra árið 1956 kom í framhaldinu
blómlegra tímabil hjá kommúnistaríkj unum,
þar sem aðeins meira frjálslyndi réði ríkjum.
Forman sagði að þetta hefði breytt öllu
arðandi feril hans. Hann og fleiri listamenn
þorðu að taka áhættu og þorðu að segja það
sem þeim lá á hjarta.
Árið 1968 þegar hann var orðinn nokk þekktur
listamaður og var í Bandaríkjunum að reyna
að fá fjármagn í næstu bíómyndina sína
réðust Sovétmenn inn í Tékkland til að stöðva
frjálslyndisbyltinguna sem er í gangi. Milos
Forman kom ekki aftur til Tékklands fyrr
en rúmum áratug seinna. Bjó sér til feril í
Bandaríkjunum frekar en að fara í fang þess
fantaskapar sem tók við í Tékklandi eða öllu
heldur Tékkóslóvakíu eins og það var þá.
Þar sem að á sama tíma og hann og allir lista­
menn í austurhluta Evrópu voru að gagnrýna
og jafnvel að ráðast á kommúníska yfirvaldið
réðu kommúnistar flestu í menningarheimi
Vesturlanda spurði ég hann hvernig tilfinning
það hefði verið.
Hann sagði að auðvitað hefði það verið
óþægilegt. Hann hefði verið í Cannes þegar
frægur kvikmyndaleikstjóri á Vesturlöndum
hefði dregið þjóðfána sinn niður til að koma
rauða flagginu upp. Táknmynd þeirrar kúg unar
sem þeir í austrinu voru að berjast gegn.
Ég reitti hann til reiði í tvígang, í annað skipt ið
sagði ég að kommúnistar hefðu kannski
ekki verið svo slæmir í Tékklandi. Þeir drápu
milljónir í Rússlandi fyrir það eitt að vera
annarrar skoðunar en í Tékklandi voru þetta
ekki nema nokkur hundruð sem fengu að
fjúka fyrir það að hafa vitlausa skoðun. Hann
stoppaði á göngunni og leit á mig forviða. Ég
stoppaði líka og hlustaði síðan á smá ræðu
um að þeir sem voru drepnir fyrir það að
vera með vitlausa skoðun hefðu samt verið
samt einstaklingar, hver og einn sem hafði
gert það eitt af sér að hugsa ekki í takt við
yfirvaldið. Svo voru það hundruð þúsunda
sem voru settir í vinnu búðir eða fengu ekki
möguleika á menntun fyrir það eitt að hugsa
öðruvísi.
Hitt skiptið var þegar ég stakk upp á því að
við fengjum okkur hvalkjöt að borða á Þremur
Frökkum. „Hval? Ætlar þú að borða þessa
fallegu skepnu? Það mun ég aldrei gera.“
Jæja, hugsaði ég með mér, þá fæ ég mér hval
næst. Borða bara rjúpu núna þótt mér finnist
hún jafnvel fallegri.
Einhvern tímann yfir kvöldmatnum kom
hann með fallega líkingu á muninum á því
að búa í vestrinu eða austrinu. Hann sagði að
kommúnisminn hefði ekki verið alslæmur.
Því að fyrir utan þá sem kommúnistar myrða
og fangelsa fá flestir hinir að borða og fá
húsaskjól. „En í austrinu varstu eins og belja
bundin í bás og þú fékkst að borða á hverjum
degi og þér varð ekki kalt en þú fékkst ekki
að hreyfa þig. Í vestrinu ertu í frumskóginum.
Hann er hættulegur en þú kemst út um allt
og hann er svo fallegur, hann er svo ofsalega
fallegur“.
Flestar af myndum hans fjalla um utan­
garðsmenn. Til dæmis Gaukshreiðrið, Ákæru­
valdið gegn Larry Flynt og Manni á tunglinu.
Uppreisnar mennirnir í þessum myndum
eru ekki aktívistar eða auðnuleysingjar, þeir
eru að berjast fyrir einstaklingnum, frjálsri
hugsun og því að fá að vera það sem þeir eru.
Forman hefur oft talað um að þetta sé glím an
sem fylgi þróun mannkynsins. Barátta ein­
staklingsins gegn stofnunum. „Við þurfum
stofnanir. Við setjum þær á laggirnar til þess
að auðvelda okkur lífið. Þeim er ætlað að
þjóna okkur og við borgum þeim. En smám
saman byrja allar þessar stofnanir að hegða
sér eins og þær borgi okkur til að þjóna sér.
Þetta er ævagömul togstreita.“
Hann vildi meina að þótt aðstæður væru allar
betri í dag í Evrópu og í Bandaríkjunum væri
baráttan fyrir frelsinu alltaf í gangi. Og yrði
það áfram.
Nota bene, allt sem hann sagði var fyrir stjórn
Obama og Trump.
Höfundur er rithöfundur.