Gripla - 2021, Blaðsíða 140

GRIPLA138
eftir Eberhard af Béthune, sem höfundur Fjórðu málfræðiritgerðarinnar
hefur þekkt. En þekktustu latínukvæði miðalda voru tvíhendur Katós eða
Disticha Catonis, eins og verkið heitir á frummálinu, sem höfundur Fyrstu
málfræðiritgerðarinnar frá því um miðja 12. öld þekkti og voru snemma á
öldum íslenskaðar í Hugsvinnsmálum. Í skólabókum fylgdu gjarnan tví-
hendum Katós aðrir kvæðaflokkar eftir virta höfunda, svokallaða au(c)-
tores, sem þóttu yrkja uppbyggilega fyrir nemendur að lesa og tileinka sér.
Slík kvæðasöfn eru nefnd Liber Catonianus. Í þeim elstu var að finna
auk Disticha Catonis kvæði eftir fimm önnur skáld og var þá safnið
stundum nefnt Sex auctores. Þar á meðal voru dæmisögur Esóps á latínu
undir elegískum hætti, ortar á 4. öld af Avianusi nokkrum sem annars
er lítið vitað um. Kvæði Avianusar eru 42 að tölu og segja eina dæmi-
sögu hvert en ekkert þeirra fjallar um viðskipti hrafns og refs eða úlfs og
lambs og því kemur þetta safn heldur ekki til greina sem heimild Adonias
sögu. Önnur þekkt dæmisagnasöfn Esóps á latínu í bundnu máli voru
til, hið elsta kennt við Phaedrus (1. öld), sem þó var ókunnugt að mestu
á miðöldum og varð ekki almennt þekkt fyrr en á endurreisnartímanum
– og kemur því naumast heldur til greina. Enn annað safn er kennt við
Romulus nokkurn, einnig heiðinn fornaldarmann. Það er til í ýmsum
gerðum frá ýmsum tímum og hefur í lengstu gerð dæmisögur af dýrunum
sem fyrir koma í formála Adonias sögu.8 Þessar sögur hafa þó ekki verið
í latnesku skólabókunum sem notaðar voru á Íslandi á 13. og 14. öld af
því að Romulus versaði ekki sögur sínar í kvæði heldur setti þær saman
í óbundnu máli. Misræmi í efnis atriðum staðfestir jafnframt að hvorki
Phaedrus né Romulus voru notaðir í Adonias sögu-formálann (sjá neðar).
Einhvern tíma fyrir 1200 tók skólamönnum að þykja efnið í Liber
Catonianus heldur fornt og höfundarnir ókristnir. Þá voru yngri skáld,
þ.e. kristnir miðaldahöfundar, látin leysa einhverja fornaldartextanna af
hólmi en auk þess var verkunum fjölgað um tvö og gat þá heitið Octo au(c)
tores. Þá var Esóp Avianusar skipt út fyrir annan Esóp einnig kveðinn
undir elegíuhætti, samtals 58 dæmisögur, en með heldur meiri blóma í
stílnum. Höfundur þessa kvæðabálks er óþekktur en til hans er vísað
sem Anonymus Neveleti (eftir útgefandanum eins og nafn hans birtist í
8 Der Lateinische Äsop des Romulus und die Prosa-Fassung des Phädrus, útg. G. Thiele (Heidel-
berg: Carl Winter, 1910), 58–61.