Gripla - 2021, Blaðsíða 299
297
fullyrða neitt um hversu lengi fjórradda söngur var iðkaður hérlendis en
líklegt má telja að hann hafi lognast út af einhvern tímann á 17. öld.16
Á 16. öld var enn litið svo á að tenórinn væri meginrödd tónlistarinn-
ar og því þarf ekki að koma á óvart að sá möguleiki hafi verið fyrir hendi
að syngja hana staka. Í Melódíu eru einnig stakar bassaraddir að tveimur
lögum auk þess sem tenór og bassi með uppruna í fjórradda söng standa
stundum saman og mynda þá tvísöng. Af þessu að dæma virðist sem í þá
daga hafi verið meiri sveigjanleiki gagnvart hinni verufræðilegu spurningu
hvað er sönglag? en við eigum að venjast í dag. Sönglag gat bæði verið
upprunaleg fjölradda gerð þess eða aðeins ein eða tvær raddir úr henni,
allt eftir því hvaða söngfólk var til staðar hverju sinni.17 Ekki er hægt að
fullyrða neitt um hvort raddirnar í Rask 98 hafi verið þær einu sem lifðu
enn í minni manna þegar handritið var skrifað, eða hvort fleiri raddir voru
sungnar þótt þær hafi ekki varðveist. Það að aðeins hafi varðveist karla-
raddir gefur þó vísbendingu um að söngur af þessu tagi hafi helst verið
iðkaður af körlum um það leyti sem handritið var skrifað.
Erasmus Villatsson var skólameistari í Skálholti á árunum 1561–64 og var
sagður hafa kynnt fyrir Íslendingum fjölradda söng af þeim toga sem finna
má leifar af í Melódíu. Um hann segir Jón Halldórsson í Hítardal í skóla-
meistaratali sínu frá 1719: „Erasmus Villatsson, þýzkur, bezti söngmaður,
brúkaði fyrstur Discant og þessháttar söng hér í landi. Svo er og margt af
afkvæmi hans velraddað fólk.“18 Gott ist mein liecht var prentað árið 1568 og
þýskt nótnaprent frá 1576 liggur til grundvallar öðru lagi í Melódíu (Vera mátt
góður), en Erasmus var þá hættur kennslu og orðinn prestur, þjónaði um skeið
slíkt; (b) lögin bárust ekki hingað í prentuðum bókum heldur í handriti þar sem þau voru
fleiri saman; (c) handritageymdin er afleit og Rask 98 er eini vitnisburðurinn um íslenskar
gerðir söngvanna; vera má að fleiri lög úr hinum erlendu bókum hafi verið þýdd og sungin
hér á landi en að skrifari Melódíu hafi ekki tekið þau upp í rit sitt og íslenskar gerðir þeirra
því glatast fyrir fullt og allt.
16 Einu varðveittu íslensku handritin frá því fyrir 19. öld með fjórradda nótum eru AM 102
8vo (um 1680) og ÍB 361 8vo (viðbót, um 1700), en í hvorugu þeirra er að finna þau lög
úr Rask 98 sem eru til umfjöllunar hér; sjá Árni Heimir Ingólfsson, Tónlist liðinna alda,
118–19 og 130–31.
17 Sjá einnig Tónlist liðinna alda, 106.
18 Jón Halldórsson, Skólameistarasögur (Reykjavík: Sögufélag, 1916–18), 16; Njáll Sigurðsson,
„Söngkennsla í latínuskólum,“ Kristni á Íslandi, 3. bindi, ritstj. Loftur Guttormsson
(Reykjavík: Alþingi, 2000), 159; Guðlaugur R. Guðmundsson, Skólalíf. Starf og siðir í
latínuskólunum á Íslandi, 1552–1846 (Reykjavík: IÐNÚ, 2000), 288. Sjá einnig Bjarni
Þorsteinsson, Íslenzk þjóðlög, 770.
ENN EINN „ÚTLENSKUR TÓ NN“ Í RASK 98