Andvari - 01.01.2017, Page 87

86 HJALTI HUGASON ANDVARI
er mýkri leið þar sem horfið er aftur til hefða kristinnar kirkju í helgihaldi
og tilbeiðslu án þess að berjast endilega gegn nýjungum utan kirkjunnar.
Skerping og innhverfing leiða óhjákvæmilega til aukinnar einangrun ar
kirkjunnar. Í aðlögun felst aftur á móti að leitast er við að túlka kenningar
kristninnar í ljósi nýrra aðstæðna og boða þær með nýjum áherslum og orð-
færi. Þetta er meðal annars gert til að vinna gegn einangrun.4
Hér verður litið svo á að húslestrabók Páls Sigurðssonar prests í Gaul-
verjabæ, Helgidaga­prédikanir, hafi verið ein fyrsta tilraunin sem gerð var
til að mæta nýjum aðstæðum hér á landi í anda aðlögunar. Í greininni verður
sagt frá útgáfu bókarinnar og viðbrögðunum sem hún fékk hér á landi og
meðal Vestur-Íslendinga. Höfundur stefnir aftur á móti að því að greina guð-
fræði bókarinnar og setja höfundinn í fyllra guðfræðilegt samhengi á öðrum
vettvangi.
Páls-postilla, eins og bókin var tíðum nefnd, sætti tíðindum og er eðlilegt
að forystumenn í íslenskum kirkjumálum beggja vegna Atlantsála brygðust
við henni sem og aðrir sem létu þessi mál til sín taka. Skiptust dómar þeirra
mjög í tvö horn og komu fram í lofi og lasti. Vissulega voru menn hér heima
fyrri til að bregðast við og dómar þeirra voru framan af yfirgnæfandi lof-
samlegir. Íslensku prestarnir í Vesturheimi, Jón Bjarnason (1845–1914) og
Friðrik J. Bergmann (1858–1918), voru neikvæðari. Þegar þar að kemur verð-
ur þó fyrst gerð grein fyrir lastinu en síðan hinum jákvæðu dómum en for-
mælendur bókarinnar brugðust oft öðrum þræði við gagnrýni hinna.
Höfundurinn og bókin
Páll Sigurðsson var bóndasonur fæddur í Vatnsdal í Austur-Húnavatnssýslu
1839. Hann útskrifaðist úr Prestaskólanum í ágúst 1863. Næstu þrjú ár var
hann barnakennari á Litla-Hrauni við Eyrarbakka. Páll vígðist til Miðdals
í Laugardal í ágúst 1866, þjónaði Hjaltabakka á Ásum í tíu ár frá 1870 en
Gaulverjabæ frá 1880 til æviloka. Hann lést 1887, aðeins rúmlega 48 ára að
aldri. Kona hans var Margarethe Andrea (1841–1938), dóttir Þórðar Guð-
mundssonar (1811–1892) kammerráðs og sýslumanns á Litla-Hrauni. Þau
eignuðust tíu börn en fimm náðu fullorðinsaldri. Árni (1878–1952) síðast
prófessor varð þeirra þekktastur.5
Páll Sigurðsson var mikill áhugamaður um „[…] viðreisn lands og þjóðar
[…]“.6 Kom það ekki síst fram í fræðslumálum en nýkominn til prestakalls-
ins kom hann á fót barnaskóla í Gaulverjabæ með 20 börnum og bar fyrir
brjósti áform um alþýðuskóla á Eyrarbakka sem þó komst ekki á laggirnar.7
Það sem Páll taldi þó að þjóðin þyrfti fyrst að leiðrétta var „[…] sumt af
trúarskoðunum hennar.“8