Úrval - 01.12.1953, Page 73

AÐ FRJÓSA OG ÞIÐNA
71.
hitinn stígur upp fyrir frost-
mark, og það sem eftir er af
vatninu heldur áfram að vera
vökvi.
Ýmis efni er örðugt að krist-
alla. Þau eru áfram vökvi en
storkna ekki, halda áfram að
vera uppleyst í vatninu eða
þeim vökva öðrum, sem þau
voru uppleyst upp í, þangað til
kristalli af efninu sjálfu er bætt
í. En sé einu sinni búið að
kristalla efni í rannsóknastofu
er að jafnaði miklu auðveldara
að gera það í annað sinn, vegna
þess að eitthvað af efninu er
þá þegar til sem ryk inni í stof-
unni. Þýzki efnafræðingurinn
heimskunni, Bayer, hafði svo
óvenjulegt lag á að kristalla
efnasambönd, að stúdentarnir
nemendur hans sögðu, að hann
gengi með kristalla úr öllum
efnum í skegginum og þyrfti
ekki annað en hrista það yfir
flöskunni til þess að galdurinn
gerðist!
Sé bráðið gler kælt nógu
hægt, kristallast það og er þá
gagnslaust saf n brothættra krist-
alla. Séu málmar kældir nógu
hægt, myndast einnig í þeim
stórir kristallar, og er málm-
urinn þá miklu mýkri en ella.
Stundum myndast kristallar í
málmum ef á þá reynir, og því
eru keðjur, sem mikið reynir á,
stundum styrktar með því að
hita þær upp þar til kristallarnir
eyðileggjast.
Flest efni eru þannig, að hafi
þau nægan tíma, þá eiga þau
sér frost- eða bræðslumark,
sem þau frjósa við eða bráðna
við, eins og vatnið. En þetta
mark er háð því, hve hreint
efnið er. Sé agnarögn af ein-
hverju efni leyst upp í vatni,
þá lækkar frostmark vatnsins.
Einu gildir, hvort efni þetta er
fast, til dæmis salt eða sykur,
fljótandi, svo sem vínandi eða
glycerín, eða jafnvel loftkennt.
2% af salti nægja til að lækka
frostmarkið um 1° C.
Vatn er eitt hinna fáu efna,
er þenjast út, þegar þau frjósa.
Þetta er orsök þess, að pipur
springa í frosti, og því verður
að gæta þess vandlega, að kæli-
vökvinn á bílhreyfli frjósi ekki.
Þessvegna er hæfilegu efni bætt
í vatnið. Þetta efnið má ekki
spilla málminum, sem í pípun-
urn er. Það verður að vera gert
af smáum mólekúlum, því að
lækkun frostmarksins stendur
í réttu hlutfalli við fjölda
þeirra mólekúla, sem bætt er í.
Ekki má það gufa upp og ekki
má það heldur valda myglu.
Bezta efnið, sem fundizt hefur
til þessa, er etylen-glykol. En
þótt það sé sætt á bragðið, er
það fremur eitrað og liefur orð-
ið ýmsum að bana, svo að menn
skyldu aldrei drekka kæli-
vökva!
Einhver bezta prófun þess,
hve hreint efni er, er að finna
það, sem nefna mætti „blöndu-
frostmark". Ef efnafræðingur
heldur sig hafa búið til acetyl-
salicyl-sýru, en vill sannreyna