Orð og tunga - 2023, Page 88

Katrín Axelsdóttir: Að eiga það sem maður er 79
í (6) hér að framan). Rétt er að taka fram að ekki er um það að ræða
að mynstrið X þinn sé sprottið af hátíðlegu ávörpunum, mynstrið er
eldra en svo. Tegnér er hér aðeins að benda á hugsanleg líkindi, ekki
orsakasamband.
Schwartz (1899) er gagnrýninn á skýringu Tegnérs á upprunanum.
Honum þykir hún álíka langsótt og Tegnér þótti hugmynd Grimms
vera og að sumu leyti sambærileg, í stað einhvers konar fylgju hjá
Grimm sé kominn ópersónulegur kjarni mannsins sem ávarpaður
er. Þá álítur hann tölu sagnarinnar léttvæg rök. Hugmynd Tegnérs
telur hann reyndar óþarfa, skýringar sé að leita í hlutverki eignar­
fornafnsins í mynstrinu og það hafi bæði Grimm og Tegnér yfirsést.
Þeir hafi ranglega gert ráð fyrir að eignarfornafnið gegni hér sama
hlutverki og eignarfall geri yfirleitt, þ.e. tjái eignartengsl. Þetta sé
vissulega aðalhlutverk fallsins nú (þetta er það sem er stundum kallað
eiginlegt eignarfall, lat. genitivus possessivus). En í fornmálum megi
oft sjá eignarfallshlutverk sem eru svolítið annars eðlis. Hér nefnir
Schwartz til sögunnar eignarfall skilgreiningarinnar (lat. genitivus
definitivus eða genitivus appositivus).13 Orðið sem stendur í slíku eign­
ar falli skilgreinir nánar orðið sem það stendur með. Meðal dæma
sem Schwartz tiltekur eru terra Italiæ (‘land Ítalíu’, þ.e. ‘landið Ítalía’)
og askr Yggdrasils (‘askurinn Yggdrasill’). Schwartz vekur athygli á
tilbrigðum í sænsku við að tjá alveg sömu hugsun, svo sem din tok ~
du tok ‘fíflið þitt’. Í fyrra tilvikinu sé eignarfornafn og nafnorð, hinu
síðara persónufornafn og nafnorð. Í báðum tilvikum sé nafnorðið,
hér tok, ákvarðað eða skilgreint nánar og Schwartz dregur þá ályktun
að eignarfornafnið din (sem er einkunn) hafi sama hlutverk hér og
persónufornafnið du (sem er viðurlag), eignarfornafnið gegni hér
hlutverki eignarfalls skilgreiningarinnar. Schwartz (1899:183, 192)
bendir í þessu samhengi á dæmi í gamalli sænsku (14. og 15. öld) þar
sem eignarfallsmyndin hans kemur fyrir í sams konar hlutverki og
eignarfornafnið í din X: hans dare ‘dárinn á honum’. Eins og nefnt var í
1. kafla virðast sambærileg dæmi ekki til í nútímaíslensku, *þrjóturinn
hans, *hálfvitinn hennar. Þeir sem hafa fjallað um X þinn í forníslensku
nefna ekki slík dæmi. Slíkt hefur þó þekkst. Í fornaldarsögunni Hrólfs
sögu kraka segir: Böðvar bað bikkjuna hans þegja og kastar honum niður í
mosann. Bikkjan sem hér er talað til er Höttur, skjólstæðingur Böðvars.
Helstu handrit Hrólfs sögu eru ung pappírshandrit frá 17. öld. Það er
því óvíst hve gamalt þetta orðalag sögunnar er.14
13 Önnur heiti eru genitivus explicativus og genitivus epexegeticus.
14 Tvö handrit sögunnar hafa ekki bikkjuna hans heldur bikkju þá eða bikkjuna þessa
tunga25.indb 79 08.06.2023 15:47:15