Orð og tunga - 2023, Side 183

174 Orð og tunga
fyrstur til að skjalfesta orð sem var þekkt og notað í málinu er hann
setti texta sinn niður á blað.
Höfundur virðist vera meðvitaður um að í mörgum tilvikum
séu orð sem fyrst birtast í verkum Jónasar ekki smíðuð af honum í
ákveðnum tilgangi heldur einfaldlega hluti af eðlilegri orðmyndun í
málinu og tilgreinir orð eins og mannsauga, botnfrosinn, þrastasöngur,
sælutíð og silungsá (bls. 47). Þetta er að sjálfsögðu hárrétt og þessi orð
og mörg fleiri sem eignuð eru Jónasi hafa í raun og veru líklega ekki
verið smíðuð af honum heldur verið fyrir hendi í málinu er Jónas festi
þau á blað. Sennilega hefur Jónas ekki verið meðvitaður um að hann
væri fyrstur til að skjalfesta orð eins og þrastasöngur og væntanlega
ekki litið slík orð sömu augum og orð eins og sporbaugur sem er
greinilega íðorð (sérfræðiorð) sem er smíðað til að þýða erlent orð og
hugtak sem átti sér enga samsvörun í íslensku. Því hefði ef til vill verið
ástæða til að flokka orðin frekar og greina á milli eiginlegra íðorða,
listrænna samsetninga (í kvæðum) og augnablikssamsetninga.
Í bókinni eru einnig tilgreind fjölmörg afleidd orð sem dæmi
um orðasmíð Jónasar en afleiðslur ýmiss konar með forskeytum
og viðskeytum eru algeng aðferð við að mynda ný orð í íslensku.
Orðmyndun af þessu tagi er mjög virk og hefur tíðkast frá elstu
tíð. Dæmi um hversdagslega afleiðslu hjá Jónasi er orðið ógrátandi
og segir um það í bókinni (bls. 49): „Jónas notar orðið ógrát andi í
kvæðinu Guðmundur kaupmaður Guðmundsson og það hlýtur því að
teljast vera elsta dæmið um það orð.“ Það má þó setja fyrirvara við
þessa fullyrðingu þar sem hægt er að mynda lýsingarhátt nútíð­
ar af flestöllum sögnum og neitandi forskeytið ó­ er hægt að nota
nánast án takmarkana sé þörf fyrir það. Ef til er sögnin gráta er
lýsingarhátturinn grátandi einnig til og létt að búa til orðmyndina
ógrátandi með því að bæta ó­ framan við. Þar að auki eru miklu eldri
dæmi um orðið til í rituðum heimildum en frá 1852. Í Rómverja sögu
sem er varðveitt í handriti frá miðri fjórtándu öld stendur: „[M]átti þó
enginn kvenmaður við hana ógrátandi skilja“ (Þorbjörg Helgadóttir
2010:345) og í Marteins sögu biskups sem er að finna í handriti frá um
1400 stendur: „[H]versu mega ég ógrátandi gera minning Marteins“
(Unger 1877:605).2 Af þessu má sjá að orðið er skjalfest mun fyrr en
frá tíma Jónasar og merking og notkun sambærileg og í nútímamáli.
Annað gott dæmi um eðlilega eða sjálfsprottna myndun á samsettu
orði er orðið lambasteik. Á bls. 48 í Á sporbaug stendur: „Hver hefði
2 Sbr. ONP. Stafsetning í dæmunum er færð til nútímamáls af undirrituðum.
tunga25.indb 174 08.06.2023 15:47:18