Læknaneminn - 01.10.1993, Qupperneq 48

eða eins og þekktur stjómmálamaður frá Kanada,
Lewis að nafni orðaði það: “The rich got the loans and
the poor got the debts.” Á sama hátt gerir skuldasöfnun
einstaklinga þá stöðugt háðari öðrum og getur ógnað
andlegri heilsu þeirra og sjálfstæði.
Stríð. Á þessari öld hafa tugir milljóna manna
látið lífið vegna stríða og jafnmargir orðið fyrir
andlegum og 1 íkamlegum áföllum vegna þeirra. Stríð
er ekki lengur einangrað við þau landsvæði þar sem
bardagar fara fram heldur hefur það áhrif á alla
jarðarbúa. Má þar nefna áhrif árásarvopna á
gufuhvolfið og öll þau vandamál sem gífurlegur
fólksflótti leiðir af sér. Þannig er talið að eyðilegging
og bruni á olíulindmn í Kuwait við Persaílóa árið
1991 hafi verið eitt mesta mengunarslys fyrir
gufuhvolfið sem mn getur af mannavöldum (340
milljónir gallona =1,3 milljarður lítra).
Kjarnorka. Til þess að tryggja nægilega
rafmagnsframleiðslu hafa kjamorkuver verið byggð
um allan heim. Mörg þeirra era talin vanbúin og
öryggiskröfur í lágmarki. Sérstaklega á þetta við um
fjölmörg kjamorkuver í austantjaldslöndunum.
Skemmst er að minnast kjamorkuslyss á Tliree Miles
Island í Bandaríkjunum árið 1979 þegar flytja varð
um 200 þúsund íbúa í burtu af svæðinu um stundarsakir
og slyssins í Tsjemobyl í Sovétríkjunum árið 1986.
Þar dóu tugir manna og tæplega 100 þúsund manns
vora flutt af svæðinu.
Eins og gefur að skilja hafa íslendingar mestar
áhyggjur af kjamorkumengmi í hafinu Það er því
mikið áhyggjuefni að rússneski kjamorkukafbánirinn
Konsomaletes sökk undan ströndum Noregs 1989.
Nýjustu rannsóknir benda til þess að ekki muni líða
margir áratugir þar til kjamaofn bátsins brestur en þá
getur geislun frá honiun orðið a.m.k. eins mikil eins
og frá Tsjernobyl slysinu. I borginni Murmansk í
fyrrum Sovétríkjunum var miðstöð kjamorkuflota
Rússa. Þar era nú tugir hálfsokkinna kjamorkuknúinna
skipsflaka, sem nauðsynlegt veiður að eyða á viðmiandi
hátt áður en frekari kjamorkumengun mun eiga sér
stað.
Efnaiðnaður. Efnaiðnaður ýmiss konar hefm oft
valdið skaða og sjúkdómum enda þótt í mörgum
tilvikum sé erfitt að sanna slíkt þar eð iðulega eru
gerðar tilraunir til þess að hylma yfir efnaslys.
Skordýraeitrið DDT vakti bjartar vonir í fyrstu, en
strax á fimmta áratugnum hafði ofnotkun þess leitt til
röskunar á lífríkinu. í bókinni “Raddir vorsins þagna”
sem út kom í íslenskri þýðingu árið 1965 (7) var vakin
athygli á þessari misnotkun efmsins og bent á að
réttara væri að nefna það “lífeitur” í stað skordýraeiturs.
Á áranum 1953-61 sködduðust mörg þúsund
manns vegna Minamata sjúkdómsins vegna þess að
ólífrænu kvikasilfri var í mörg ár skolað út í Minamata
flóa í Japan. Bakteríur umbreyttu því í methyl
kvikasilfur. Á þann hátt varð það fituleysanlegt og gat
safnast fyrir í taugakerfi manna og dýra og leitt til
varanlegs skaða. Árið 1984 lak banvænt efnasamband
út úr efnaverksmiðju í Bhopal á Indlandi sem leiddi til
dauða meira en 2500 manns og mörg þúsund slösuðust.
Það þurfti að flytja rúinlega 200 þúsund manns af
svæðinu. Árið 1986 brann efnaverksmiðja í Basel í
Sviss. Við það láku eiturefni út í Rín og gjöreyddu lífi
í ánni.
Hér að framan hefur aðeins verið minnst á
eiturefnaslys sem hafa valdið bráðum dauða. Mun
algengara er að ýmis efni sleppi út í náttúrana sem
geta valdið skaða síðar meir líkt og í Minamata
sjúkdómnum. Geysilegur skaði hefur orðið vegna
olíumengunar á síðustu áratugum á lífríki á vissum
svæðum á jörðinni. Þessi skaðlegu áluif munu eflaust
eiga eftir að koma niður á manninum. Ekkert lát virðist
vera á olíumengumnm og má þar minna á strand
olíuskipsins Exxon Valdez 1989 við strendur Alaska,
olíumengunarinnar í Kuwait 1991-1992 og mengun
sjávar vegna stranda þriggja olíuskipa í janúar 1993
þ.e. við Hjaltlandsstrendur, Eistland og Súmötra, en
þar fórst eitt stærsta tankskip sem smíðað hefur verið
og flutti um 200 þúsund tomi af olíu.
Osonhjúpurinn. Á undanförnum árum hefur
mönnum orðið tíðrætt um þymúngu ósonlagsins. Oson
(03) vemdar okkur gegn útfjólubláum geislum
sólarljóssins. Þetta er þunnur lofthjúpur í um 15-50
km hæð frá yfirborði jarðar. Þykkt hjúpsins er um 35
km, en ef hann væri við yfirborð jarðar við eina
loftþyngd væri þykkt hans aðeins nokkrir millimetrar.
Talið er að klórflúorkolefnistegundir (CFC) eigi
mestan þátt í að þymia ósonlagið, Enda þótt þessi efm
séu notuð sem úðaefiú fyrir ýmis lyf era þau mest
notuð til þenslu á plastefnum og í frystitæki. Sem
dæmi má nefna að það era mörg tonn af freonefnuin
í frystitækjum hvers frystitogara.
Talið er að tíðni sortuæxla (melanoma) fari nú
vaxandi vegna þynningar ósonlagsins. Allt þetta
hefur gerst aðeins á síðustu áratugum og því er þessi
aukning óvenju mikil miðað við þrómúna á jörðinni í
milljónir ára. I Bandaríkjunum fær um hálf milljón
manna sortuæxli árlega en talið er að þessi tala muni
46
LÆKNANEMINN 2 1993 46. árg.