Mímir - 01.06.1996, Blaðsíða 19

ins eða þá afneitað þeim með öllu. Síðustu tvö
árþúsund hefur okkur til að mynda verið innrætt
sú skrítna skoðun að maðurinn sé því aðeins
manneskja að hann mótmæli sjálfum sér, sínum
holdlega líkama, að hann kveði niður vonargand
sinn og gefi sig fjarlægðinni á vald. Naglstungið
mannslíki varð að fyrirmynd allra manna, hugsjón
mennsku og sögu, mannkynið setti sér það mark-
mið að festa sjálft sig uppá krosstré, eyða þrá sinni
og löngun fyrir draum um líf hinumegin við dauð-
ann jafnframt því sem náttúrulegt ofbeldi varð að
illsku og fordæmingu. Þessi hugmyndafræði hefur
verið borin uppi af tveimur sjálfsímyndum sem
mynda skarpa andstæðu við myndina í Lascaux.
Önnur þeirra birtist okkur í líki Krists, fullkom-
innar hugveru sem óháð er reipum holdsins, en
hin á sér þúsund ásjónur líktog djöfullinn sem í
eðli sínu er andlaus efnisvera, morðingi sálarinn-
ar. Samvera þessara ímynda í vestrænni menningu
sýnir að um leið og ofbeldinu er úthýst þá fæðist
skrímslið, mótmynd hins góða, útilokunin kallar á
afskræmda útrás; og þeir hanga saman einsog
krossfestir hvor á öðrum, Jesús Kristur og Gilles
de Rais, festir saman á bjálkum, andstæðar mynd-
ir sem þarfnast hvor annarrar því hvorug getur án
hinnar verið.
2.
Astæður mannlegrar grimmdar hafa lengi verið
mönnum umhugsunarefni, hvað fær manneskju til
að kvelja og myrða aðra manneskju, er spurt,
uppúr hvaða veraldarsora sprettur illska morð-
ingjans — er hún manninum ásköpuð eða kemur
hún til hans að utan, er hún eðlilegt viðbragð við
ægilegu áreiti eða þá vakin af dulinni ástríðu sem
rís uppum vök í meðvitundinni við ákveðin skil-
yrði? Er morðinginn venjulegur maður eða býr
hann yfir sérstökum eiginleika, er hann frábrugð-
inn öðrum mönnum eða nauðalíkur hverjum sem
er og þá sjálfum þér — erum við öll undir sama
möguleikann seld?
Einar H. Kvaran glímdi við þetta vandamál í
skáldsögu sinni Sambýli (1918), en í henni tætir
harðneskjuleg styrjöld í sundur trú á mennina,
brjálað barn sem tínir lifandi ánamaðka á bál sér
til skemmtunar verður að tákni um alheimsstjórn;
var siðferðisþroskinn nokkuð annað en hag-
kvæmnissjónarmið sem dylur auðn og öngþveiti,
er spurt. Illugi Jökulsson fæst við sama vandamál í
skáldsögu sinni Barnið mitt barnið (1993), en í
henni kemst venjulegur borgari í Reykjavík, faðir
tveggja ára gamals barns, á snoðir um hræðilegan
glæp, barnsmorð, atburð sem hrærir hann svo um
munar; og heldur hann af stað útúr bænum í leit
að þeim sem drýgði glæpinn voðalega. Þessi leit
ber hann yfir Hellisheiðina, niður í Hveragerði,
upp Skeiðin, undir Eyjafjöll og austur í Vík í
Mýrdal þarsem hann nær fundum morðingjans. Á
leiðinni upplifir þessi sögupersóna veruleika sem
Sunnlendingar hafa ekki kynnst hingaðtil að
neinu marki — örbirgð og hungur, stríð og sora,
afskræmingu og miskunnarleysi, en um leið sér-
kennilega fegurð mitt í ljótleikanum. Kunnuglegt
umhverfi er hér fært í annarlegan og hrollvekjandi
búning: undirlendi Suðurlands verður að Balk-
anskaga, Afríku, Ríó de Janeiró; íbúar Hellu og
Hvolsvallar heyja ægilega styrjöld sín á milli,
hungursneyð ríkir við Markarfljót, börnum er lóg-
að af lögreglu í Vík. Persóna sögunnar leitar að
skýringum á barnsmorðinu í upphafi en kemst að
raun um að það er sífellt og allsstaðar að gerast,
að samtíðin öll er eitruð, hungruð og brjáluð af
mannhatri, að morðinginn í Vík/Ríó er langt í frá
einstakur í sinni röð. Leit hans að svörum reynist
af þeim sökum afar torsótt enda svara rómantísk-
ar uppúrveltur eða kaldrifjaðar háðsglósur ekki
neinu, né heldur klisjukenndar upphrópanir um
eðli manneskjunnar.
Stríðsraunveruleiki Illuga og Einars á sér marg-
ar hliðstæður því samtíðin hefur sennilega alltaf
verið eitruð af mannhatri þótt nú sé það tækni-
væddara og stórvirkara en áður. Það er í eðli sínu
hið sama nú á dögum sem á tímum „svarta baróns-
ins“ enda hefur sonum hans fjölgað ef eitthvað er
og þeir stöðugt sest að völdum líktog samfélagið
sé einsog sálarlífið haldið tortímandi endurtekn-
ingaráráttu. Svarti baróninn, Gilles de Rais
(1404-1440), hefur stundum verið nefndur við-
bjóðslegasti glæpamaður allra tíma enda var hann
lostakvalari, alkemisti, nekrófíll og djöfladýrk-
andi auk þess sem hann myrti hundruð barna á
fáeinum árum, 1432-40. Ættgöfgi þessa manns,
auðæfi hans, stríðsfrægð, óheyrilegir glæpir og
hákristilegur dauðdagi — allt hefur þetta hann
útfyrir aðra menn, til æðstu tignar, enda varð
hann að heilögu skrímsli, dýrlingi hins illa, í
munnmælum almúgans. Þegar Gilles de Rais er
metinn má ekki gleymast að hann var ekki einsog
hver annar lúðulaki á sinni tíð; hann var ekki
aðeins frábrugðinn öðrum í krafti gífurlegra eigna
heldur var tilvist hans dýrðleg í sjálfri sér; þessi
17