Mímir - 01.06.1996, Blaðsíða 32

In the earliest historical stage of the stressed
vowel system, the number of short front unround
vowels was one less than the number of long vo-
wels, and, in consequence, each of the short vo-
wels obtained a broader range of actualization
than each of the long vowels. Therefore, the short
vowels may be expected to have changed their
quality so as to become intermediate between the
long vowels; in other words, short /i/ and short /e/
were lowered.
Þ.e. þegar e og £ féllu saman, sköpuðust skil-
yrðin fyrir hljóðbreytingunni. Þetta ferli sýnir
Hreinn með skýringarmynd:12
í ý u,ú
i 1 y i
[1] é 0 o,ó [U]
e 1 0 i
æ a,á
Hljóðanið /i/, í áherslukerfinu, lækkar og líkist
um leið áherslulausa sérhljóðinu [I]. Þannig má
sjá að breytingin á táknun [I], þ.e. breytingin e > i
í áherslulausa kerfinu, var ekki breyting á áherslu-
lausa sérhljóðanum, heldur á stuttu, frammæltu
áherslusérhljóðunum.
3.2.2.
Hreinn telur að hliðstæð breyting hafi orðið á
kerfi stuttra, uppmæltra áherslusérhljóða, um
hálfri öld síðar en hjá þeim frammæltu.13
í ý ú
i l y i u 1
[1] é 0 ó [U]
e i 0 i 0 i
æ á
a <?
Stutt /u/ nálgast /ó/ og [U], þar sem stutt /o/
hefur fjarlægst. Þegar skrifarar verða varir við
breytinguna sjá þeir að áherslulausa hljóðið [U]
'samsvarar /u/ betur en /o/, og fara því að skrifa u í
stað o.14
3.2.3.
Eins og áður sagði er nokkur munur á breyting-
unum e > i og o > u, í áhersluleysi. Muninn telur
Hreinn felast í því að breytingin e > i á sér stað um
hálfri öld fyrr en breytingin o > u.
Það má því vera ljóst, að ástæðan fyrir breyting-
unni á táknun áherslulausu sérhljóðanna þarf ekki
endilega að vera eingöngu stafsetningarlegs eðlis,
heldur er grunnur hennar hljóðkerfisfræðilegur.
Því er vel hugsanlegt — þegar hljóðbreyting í
kerfi stuttra áherslusérhljóða hafði þau áhrif að
breyting varð á táknun [1] og [U] í áhersluleysi,
þannig að e varð i og o varð u — að skrifarar hafi
fyrst orðið varir við þessa breytingu í þeim tilvik-
um þar sem áherslusérhljóðin /i/ og /u/ stóðu í
atkvæðinu á undan.15
4.0. Tölfræði elstu handrita
Eftir að hafa sýnt fram á að hljóðbreytingin í
stutta kerfinu hafði áhrif á sérhljóðana í áherslu-
leysi sýnir Hreinn hvernig dreifingin er á i og u í
elstu handritum, miðað við þá áherslusérhljóða
sem standa í atkvæðinu á undan. Þessa dreifingu
segir hann styðja kenningu sína (3.2.3.). Þá tekur
hann nokkur handrit fyrir sérstaklega.
í þessum kafla verða skoðaðar þær tölfræðilegu
upplýsingar sem liggja að baki þeirri ályktun
Hreins að skrifarar hafi fyrst byrjað að skrifa i og u
í atkvæðum á eftir /i,í/ og /u,ú/.
4.1. e og i
í þessum kafla tek ég fyrir töflur Hreins í sömu
röð og þær koma fyrir í grein hans. Allar töflur
hans sem varða e og i eru birtar, hver í sínum
undirkafla og athugasemdir gerðar við hverja um
sig í tilheyrandi köflum.
4.1.1.
í fyrstu töflu sína notar Hreinn allra elstu ís-
lensk handrit. Þ.e. AM 237a fol., AM 315d fol.,
RM I-II, Gks. 1812 IV 4to, AM 673b 4to, AM
674a VIII 4to, AM 673a 4to C og AM 686b-c 4to.16
Einungis er miðað við tilvik þar sem i er skrifað
fyrir [1] og sýnt prósentuhlutfall tilvika miðað við
þann sérhljóða sem stendur í áhersluatkvæðinu á
undan. Þess ber að geta að í þessum handritum er
það ríkjandi venja að e sé ritað þar sem [1] kemur
fyrir í áhersluleysi.17 En sagt er í neðanmálsgrein18
að í þessum handritum séu tilvik með i innan við
tuttugu af hundraði þeirra tilvika þar sem [1] kem-
ur fyrir.
Tafla 4.1.
Áherslu-
sérhljóð /i,í/ /y,ý/ /u,ú/ /e/ 10,01 /o,ó/ /a,á/
% af i 44,9 10,1 4,5 9,1 2,6 1,5 2,6
Áherslu- sérhljóð /ei/ /ey/ /au/
% af i 23,2 0,5 1,0
30