Mímir - 01.06.1996, Blaðsíða 62

giants, dwarfs, and jugglers, the vast and manifold
literature of parody — all these forms have one
style in common: they belong to one culture of folk
carnival humor.30
Með hláturmenningu er átt við alþýðumenningu
sem hefur hláturinn að leiðarljósi. Grófasta af-
kvæmið er sennilega karnivalið þar sem alþýðan
skemmtir sér í kómískum helgileikjum en ýmis-
konar skop og raunar flest það sem vekja á hlátur
má rekja til hláturmenningar. Markmiðið með
öllum þessum hlátri er að losa um spennu sem
myndast þegar andstæðir heimar takast á, himinn
og jörð, líf og dauði, valdhafar og alþýða. Þar sem
hláturinn hefur alltaf verið tákn um líf og ham-
ingju er hann áhrifaríkt vopn til að skapa jafnvægi
milli andstæðra afla. Öll þekkjum við hversu björt
veröldin er eftir að við höfum hlegið ærlega.
Markmiðið með hlátrinum er því ekki að breyta
þeim heimi sem fyrir er heldur að viðhalda hon-
Skopstælingar á samtímafrásögnum
Eitt af afkvæmum hláturmenningarinnar er skop-
stælingin, paródían, og þar tel ég að rætur Halla
og Hreiðars liggi.32 Ykjur, skrumskælingar, gróf-
gerð fyndni og gróteska eru hluti af stíl skopstæl-
inga. Af slíku höfum við nóg í þessum tveimur
frásögnum og segja má að þær einkennist af slíku.
„Hreiðars þáttur heimska“ hefur löngum verið
talinn, stíllega séð, eitt af meistaraverkum ís-
lenskra fornbókmennta og engum dettur annað í
hug en að Hreiðar sé skálduð persóna.33 Með það í
huga er ekki fráleitt að hugsa sér frásögnina sem
hreina skopstælingu, paródíu þar sem skopast er
að ímyndinni af glæstum íslenskum hetjum sem
halda utan og vinna hylli konungs. Ef marka má
það sem varðveist hefur af fornbókmenntum ís-
lendinga, sem fullar eru af sönnum hetjum, kemur
ekki á óvart að einhver snjall sagnaritari hafi séð
sér leik á borði til að vekja hlátur, að skapa pers-
ónur sem eru skyldari hirðfíflinu en hetjunni eða
hirðskáldinu.
Hreiðar á margt sameiginlegt með hinni dæmi-
gerðu hetju. Hann kann ekki að reiðast, er frár á
fæti og sterkari en allir aðrir. í sögunni er þessum
eiginleikum hans lýst með ýkjukenndum hætti,
með aðferð skopstælingarinnar. Hreiðar reiðist
ekki fyrr en hermenn Haraldar eru nærri búnir að
murka úr honum lífið og þá koma kraftar hans
berlega í ljós þegar hann þrífur einn hermanninn á
loft og keyrir hann af svo miklu afli niður í jörðina
að heilinn liggur úti. Ekki er ýkjustíllinn minni
þegar Hreiðar er látinn nánast stinga af ríðandi
hirðmenn á tveimur jafnfljótum. Allur hláturinn í
sögunni virðist síðan stafa af því hversu afmynd-
aður og ljótur Hreiðar er ásýndum sem og af öllu
því ógáfulega sem hann lætur sér um munn fara.
Slíkt er, samkvæmt Enid Welsford, lægsta stig
kómidíunnar.34
„Sneglu-Halla þáttur“ er stíllega séð frábrugð-
inn frásögninni um Hreiðar. Sagan af Halla er
dregin grófum dráttum sem brjótast fram með
gróteskum hætti. Persónur klæmast og éta ótæpi-
lega, skáld yrkja um jafnómerkilega iðju og að
gæta kúa og að bera út ösku og kálfar hengja
menn. Þrátt fyrir ólíkan stfl held ég að hér sé
einnig á ferðinni skopstæling. f staðinn fyrir ýkjur
notar sagnaritarinn tungumál gróteskunnar
óspart og vekur með því hlátur. Hvar annars stað-
ar finnum við hirðskáld hvísla klámvísu í eyra
drottningar? Allt klámið hjá Halla er síðan skýrt
af Haraldi konungi sem tvíræðni og með því móti
er skopast að sjálfum konunginum, hann er gerð-
ur heimskur því að erfitt er að lesa annað en eitt út
úr kveðskap Halla.35 Ofan á allt annað bætist lýs-
ingin á Halla sjálfum sem sýnir heldur ófrýnilegan
mann.
Erfitt er að segja til um með vissu hvers vegna
sögur á borð við þessar er að finna innan um
hetjulegar frásagnir í konungasögum. Hafa verð-
ur í huga að með skopstælingum var ætlunin ekki
að brjóta niður hið hefðbundna, slíkt var ekki
markmið hláturmenningarinnar, heldur stóð
hefðin styrkari fótum á eftir. Hvað sem öðru líður
standa Hreiðar og Halli fyllilega undir fíflsnafn-
bótinni og ef til vill hafa sagnaritararnir eða þeir
sem tóku saman samsteypuritin viljað krydda verk
sín lítillega með skrautlegum persónum. Það er
ekki mitt að segja til um hvort Snorri Sturluson
hefði kallað Hreiðar og Halla skáldfífl eða hvort
skaparar þeirra hefðu frekar hlotið þá nafnbót.
Hitt fullyrði ég að líta má á tvímenningana sem
fífl, íslensk hirðfífl.
Eftirmálsgreinar
1 Grein þessi var unnin sem námsritgerð í námskeið-
inu Sagnaritun II haustið 1995 undir leiðsögn Asdís-
ar Egilsdóttur.
2 íslenskir fræðimenn hafa ekki gert mikið meira en
ýja að hugmyndinni um íslenska hirðfíflið. f ís-
lenskri bókmenntasögu II minnist Vésteinn Ólason
60