Morgunblaðið - 10.04.1986, Blaðsíða 22

____________________MORGUNBLADIQ,^IJ(tMT»BA-G^R( 10. ;APfifcjl9j*S____
Safnahúsið verði dómhús
Hæstaréttar Islands
eftirJón Sveinsson
I. Inngangur
Fyrir nokkru átti undirritaður
þess kost að flytja á Alþingi svo-
fellda tillögu til þingsályktunar:
„Alþingi ályktar að fela ríkis-
stjóminni að gera Safnahúsið við
Hverfisgötu í Reykjavík að dómhúsi
fyrir Hæstarétt íslands er starfsemi
Landsbókasafns og Þjóðskjalasafns
flyst úr húsinu. Alþingi felur ríkis-
stjóminni jafnframt að hefja sem
fyrst undirbúning að nauðsynlegum
breytingum á húsinu svo að það fái
þjónað sem best hlutverki sínu sem
dómhús Hæstaréttar íslands."
Fyrir liggur að þjóðskjala,=afn
flytur innan tíðar úr Safnahúsinu
við Hverfísgötu í húsakynni Mjólk-
ursamsölunnar að Laugavegi 162 í
Reykjavík, sem núverandi mennta-
málafaðherra hefur haft forgöngu
um kaup á af stórhug og framsýni.
Einnig er ljóst að Landsbókasafnið
flytur áður en langt um líður í þjóð-
arbókhlöðuna, þó að fyrirsjáanleg
sé nokkur bið þar á, vonandi þó
ekki nema 2—3 ár í mesta lagi. Enn
hefur ekki verið tekin ákvörðun um
framtíðamotkun þessa virðulega og
merka húss sem ég hygg að hæfi
Hæstarétti íslands vel. Því er þessi
tillaga flutt.
II. Núverandi húsnæði
Hæstaréttar íslands
Hæstiréttur íslands hefur lengi
búið við alls ófullnægjandi húsakost
og aðbúnað. Er vinnuaðstaða dóm-
ara og starfsfólks vægast sagt
slæm og langt frá því að teljast
boðleg æðsta dómstól réttarríkis.
Dómsalur réttarins er að visu ágæt-
ur en ÖU önnur aðstaða til lftillækk-
unar, hvort heldur eru skrifstofur
dómara og annars starfsfólks,
skjalageymslur eða annað.
Er hreint með ólíkindum hversu
þröngur húsakostur Hæstaréttar er
og kotlegur á allan hátt. Fullyrði ég
að ekkert ráðuneyta stjómarráðsins
búi við jafnslæman húsakost og
aðbúnað, þó að á þeim vettvangi
sé oft kvartað. Hvet ég þá sem um
þetta efast að kynna sér þessi mál
af eigin raun. Hefur oft verið bent
á laka aðstöðu dómsins hvað snertir
mannafla, húsnæði, vinnuaðstöðu
og nútíma tækjakost. Á sumar
ábendingar um mannafla hefur
verið hlýtt en aðrar alls ekki. Þann-
ig hafa störf Hæstaréttar íslands
gengið betur á seinni ámm eftir
§ölgun dómara og starfsliðs.
Þrengsli og slæmur aðbúnaður
hefur hins vegar stöðugt aukist.
Ber að hafa í huga í þessu
sambandi að dómsvaldið er einn af
þremur hymingarsteinum íslenskr-
ar stjómskipunar ásamt löggjafar-
valdi og framkvæmdavaldi.
Að öllum þessum þáttum verður
að huga vel. Til umræðu er nú
framtíðarhúsnæðismál Alþingis og
stöðugt er verið að bregðast við
húsnæðismálum einstakra þátta
framkvæmdavaldsins. Þætti dóms-
valdsins hefur hins vegar verið illa
sinnt í gegnum árin. Er skemmst
að minnast ályktunar Alþingis frá
29. apríl 1977 um undirbúning að
byggingu dómhúss yfír héraðs-
dómstólana í Reykjavík, rannsókn-
arlögreglu ríkisins og embætti ríkis-
saksóknara. Engan árangur þeirrar
samþykktar sjáum við enn hvað
varðar héraðsdómstólana, nú tæp-
um 9 árum síðar.
Ein af grundvallarforsendum
þess að dómstóll vinni á skjótan,
skilvirkan og skipulegan hátt er að
hann búi við góð starfsskilyrði og
gott húsnæði. i flestum ef ekki
öllum menningarrikjum er æðstu
dómstólum sýnd sú virðing að búa
sem best að þeim í hvívetna. Mætti
hér nefna mörg dæmi um virðuleg
og glæsileg dómhús á Norðurlönd-
um, í Evrópu, Bandaríkjunum,
Kanada og víðar. Er tillaga sú sem
hér um ræðir skref í þá átt að koma
húsnæðismálum og annarri starfs-
aðstöðu Hæstaréttar íslands í það
horf er honum sæmir og í þá
umgjörð er æðsti dómstóll ríkisins
á skilið. Er víst að Safnahúsið við
Hverfísgötu í Reykjavík uppfyllir
þessar kröfur.
III. Safnahúsið
Saga Safnahússins er samtengd
sögu og menningu þjóðarinnar. Er
bygging hússins nátengd upphafs-
skeiði innlendrar landstjómar eftir
síðustu aldamót. Má því segja að
húsið sem slfkt beri glöggt merki
um innlent framtak og þá reisn er
íslenska þjóðin þráði og stefndi að
á fyrstu árunum eftir aldamótin
síðustu.
Er homsteinn var lagður að hús-
inu sunnudaginn 23. september
1906 á ártíðardegi Snorra Sturlu-
sonar hafði Hannes Hafstein ráð-
herra m.a. þetta að segja um bygg-
ingu hússins:
„Samkvæmt gamalli venju verð-
ur lögð niður í gmndvöll hússins
skýrsla um byggingu þess. Hún er
rituð á bókfell, sem ásamt gildandi
bankaseðlum og póstmerkjum verð-
ur sett í loftþjett blýhylki, og hljóðar
þannig.
Hús þetta er byggt handa lands-
bókasafni og landsskjalasafni ís-
lands samkvæmt lögum um stofnun
byggingarsjóðs og byggingu opin-
berra bygginga, staðfestum 20. dag
októbermánaðar 1905 og er hym-
ingarsteinninn lagður á dánaraf-
mæli Snorra Sturlusonar 23. sept-
embermánaðar 1906, á fyrsta rikis-
sijómarári Fredriks konungs hins
8. Ráðherra Hannes Hafstein.
Landritari Klemens Jónsson. For-
setar Alþingis Eirikur Briem, Július
Hafsteen, Magnús Stephensen.
Byggingamefnd kosin af Alþingi:
Guðmundur Bjömsson, Jón Jakobs-
son, Tryggvi Gunnarsson. Teikning
gerð af Magdalh Nielsen bygging-
armeistara. Verkið framkvæmt af
Félaginu Völundur. Umsjónarmað-
ur við bygginguna F. Kjörboe bygg-
ingameistari. Bókavörður lands-
bókasafns settur Jón Jakobsson.
Skjalavörður landsskjalasafnsins
dr. Jón Þorkelsson. Ætlast er til
að aukið sé við bygginguna eftir
þörfum síðar. Mennt er máttur."
Var húsið tekið í notkun 1908
en þann 28. mars 1909 er húsnæðið
var formlega að fullu tilbúið til
afnota sagði Jón landsbókavörður
Jakobsson meðal annars í ræðu:
„Að síðustu skal ég taka það
fram, að bygging þessi markar nýtt
tímabil í byggingarsögu íslands:
gleðilegt að geta sagt það, að veg-
legasta og vandaðasta steinhús
Sssa lands er byggt eingöngu af
endingum, undir forsjá íslenskra
manna: því nær hvert handtak er
íslenskt á húsi og munum. Vonandi
að landsjóður hætti að byggja
nokkra opinbera byggingu úr tré.“
Svo sem fram kemur hér á undan
hefur verið vandað til hússins á
allan hátt og þjóðin lagt metnað
sinn í að gera það sem best úr
garði. Er húsið byggt af mikili
fyrirhyggju og myndarskap, reisn
og virðuleik.
IV. Nýting í þágu
Hæstaréttar Islands
Undmn sætir hversu vel Safna-
húsið virðist geta þjónað kröfum
Hæstaréttar hvað innra skipulag
og alla hönnun snertir.
Stærsti salur hússins, núverandi
lestrarsalur Landsbókasafns hentar
einkar vel sem aðaldómsalur með
möguleikum á aðstöðu fyrir dóm-
ara, ritara, málflutningsmenn og
síðast en ekki síst góðri aðstöðu og
nægu rými fyrir áhugasama áheyr-
endur, laganema og almenning.
Skiptir hið síðasttalda ekki litlu máli
í opnu lýðræðisþjóðfélagi. Öllu
þessu má koma fyrir án vemlegra
breytinga.
Þá getur t.d. lestrarsalur þjóð-
skjalasafns komið að góðum notum
sem vinnuherbergi dómara ogýmsir
möguleikar em á að vera með
annan minni dómsal en aðalsalinn
vegna deildarskiptingar Hæstarétt-
arnú.
Nauðsynlegt er einnig fyrir
Hæstarétt að hafa í sinni umsjá
fullkomið og aðgengilegt lagabóka-
safn, en forsenda góðra dóma er
m.a. að dómarar eigi þess kost að
afla sér upplýsinga og fróðleiks á
auðveldan hátt af lagabókum og úr
dómasöfnum innlendum sem er-
lendum. Ýmsir möguleikar em á
að koma slíku safni fyrir með góðu
og viðunandi móti á einum stað.
Má m.a. nota innréttingar hússins
í þessu skyni.
Annarri aðstöðu réttarins er jafn-
framt unnt að koma í gott horf, svo
sem skrifstofum dómara, ritara og
annars starfsliðs auk almennrar
skrifstofuaðstöðu og afgreiðslu,
sem nauðsjmlegt er hverjum dóm-
stól.
Loks er þess að geta að skjala-
geymslur em í húsinu nægar. Er
brýnt fyrir Hæstarétt að hafa yfír-
ráð yfír geymslum vegna málsskjala
réttarins sem nauðsynlegt er að
varðveita. Þá þarf rétturinn á að-
„Er hreint með ólíkind-
um hversu þröngiir
húsakostur Hæstarétt-
ar er og kotlegur á all-
an hátt. Fullyrði ég að
ekkert ráðuneyta
stjómarráðsins búi við
jafnslæman húsakost
og aðbúnað, þó að á
þeim vettvangi sé oft
kvartað. Hvet ég þá
sem um þetta efast að
kynna sér þessi mál af
eigin raun.“
stöðu að halda til útgáfu Hæstarétt-
ardóma, vinnslu þeirra, geymslu og
dreifingu.
V. Breytingar — Friðun
hússins
Ljóst er að gera þarf á húsinu
nokkrar breytingar innandyra eða
öllu heldur endurbætur og lagfær-
ingar fremur en breytingar, vegna
starfsemi dómsins. Breytingar þær
sem hér um ræðir em af þeim, sem
skoðað hafa húsakynnin taldar
óvemlegar enda verður að gæta
þess vel að húsið haldi sem best
upphaflegri gerð jafnt innandyra
sem utan.
Húsið er friðað svokallaðri
A-friðun skv. þjóðminjalögum nr.
52 frá 1969 með ráðherrabréfí
dagsettu 14. desember 1973. Skv.
þessu er húsið friðað í heild og allar
breytingar á því óheimilar nema
samþykki húsfriðunamefndar komi
til. Húsið getur því ekki nýst nema
vissum stofnunum í þjóðfélaginu.
Stendur húsið að mínu mati næst
Hæstarétti íslands hvað notkun
snertir enda mjög litlu sem hreyfa-
þarf innan dyra til að þjóna kröfíim
réttarins. Utandyra þarf engu að
breyta. Virðist húsið í mörgum til-
vikum nánast sniðið að þörfum
Hæstaréttar, þó að það hafi í upp-
hafí verið byggt fyrir allt aðra
starfsemi.
VI. Sérfræðiálit
Ýmsir sem kunnugir eru dómstól-
um og réttarfari hafa bent á Safna-
húsið við Hvefísgötu sem framtíðar-
aðsetur Hæstaréttar íslands og
jafnframt lýst yfír stuðningi sínum
við að húsið verði tekið til slíkra
nota. Núverandi formaður Dómara-
félags íslands, Ásgeir Pétursson
bæjarfógeti í Kópavogi hefur um
langt skeið verið hvatamaður þessa.
Við setningu dómaraþings 22. nóv-
ember 1985 sagði hann m.a.:
„Hér er rétt að minnast þess að
margir hafa verið og eru enn þeirrar
skoðunar að best færi á því að
hæstiréttur fái hús Landsbóka-
safnsins við Hverfísgötu, þegar
safnið flytur í nýju þjóðarbókhlöð-
una. Mér sýnist rétt að haldið verði
áfram að vinna að undirbúningi
þess að málið komist á það stig að
forráðamenn dómstóla, kannski í
samvinnu við Dómarafélag íslands,
geti tekið stefnumarkandi ákvarð-
anir. Þegar þær liggja fyrir er rétt
að þetta félag stuðli eftir megni að
framkvæmdum."
Þann 19. desember 1985 ályktaði
stjóm Dómarafélags íslands um
málið en í ályktun stjómarinnar
segir m.a.:
„Samkvæmt stjómarskrá vorri
em þættir ríkisvaldsins íslenska
þrír, sjálfstæðir hver gagnvart öðr-
um, en veita hver öðmm aðhald og
eftirlit. Þeir em löggjafarvald á
hendi Alþingis, framkvæmdavald á
hendi forseta og ríkisstjómar og
dómsvald á hendi dómstóla. Hæsti-
réttur íslands er æðsti handhafi
dómsvaldsins. Það er í anda stjóm-
arskrár vorrar og í samræmi við
það gróna viðhorf þjóðarinnar, að
hér skuli vera réttarríki, þar sem
traustir og óháðir dómstólar veiti
borgurunum réttarvemd og tryggi
skipulagsbundið og siðað samfélag,
að æðsta dómstól þjóðarinnar sé
búin sæmandi umgjörð, við hæfi
en þó í hófi. Slík ytri umgjörð er
Landsbókahúsið gamla, fögur en
þó hófleg bygging í hjarta höfuð-
staðar landsmanna. lengi hefur það
verið borgarprýði og eigi mun vit-
undin um það, að þar sitji Hæsti-
réttur íslands, rýra veg þess húss
og ásýnd í augum þeirra er leið
mun eiga um miðborg Reykjavíkur
á komandi áratugum.
Það er skoðun Dómarafélags ís-
lands að nú þegar þurfi að taka
endanlega ákvörðun um að safna-
húsið við Amarhól skuli verða dóm-
hús Hæstaréttar. Að vísu er fyrir-
sjáanleg nokkurra ára bið á því að
Landsbókasafn flytji sig um set og
húsnæðisvandi Hæstaréttar brýnn.
Dómarar vom þrír, er fyrst var
dómþing sett í dómhúsinu við Lind-
argötu hinn 21. janúar 1949. Nú
em þeir átta. Fjöldi mála hefur
margfaldast.
En eina sjáanlega lausnin á hús-
næðismálum Hæstaréttar, önnur er
Safnahúsið, væri bygging nýs dóm-
húss, sem varla yrði lokið á undan
Þjóðarbókhlöðu."
Síðar í sömu ályktun segir og.
„Stjómin rninnir ennfremur á
tillögu dr. Armanns Snævarr, er
samþykkt var á aðalfundi Dómara-
félags íslands í nóvember 1984 og
birt var í dagblöðum, þess efnis,
að gerðar verði hið allra fyrsta úr-
bætur á húsnæðismálum Hæsta-
réttar og fleiri dómstóla í landinu."
Þann 8. janúar sl. tók stjóm
LMFÍ undir ábendingar Dómarafé-
lags ísland með svofelldri sam-
þykkt:
„Stjóm LMFI tekur undir ábend-
ingar Dómarafélags íslands um að
Safnahúsið við Hverfísgötu verði
gert að dómhúsi Hæstaréttar þegar
ISAMA