Morgunblaðið - 10.04.1986, Blaðsíða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR10. APRÍL1986
Kveðjuorð:
Sr. Jón Thoraren-
sen sóknarprestur
Að loknum lífsdegi séra Jóns
Thorarensen vinar míns hér á jörð,
vil ég minnast hans að nokkru frá
okkar kynnum. Séra Jón var fæddur
í Stórholti, Saurbæ, Dalasýslu,
hann kom bamungur suður á Suð-
umes að Kotvogi í Höfnum til hjón-
anna Ketils Ketilssonar sjávar- og
landbúnaðarbónda og Hildar Jóns-
dóttur föðursystur sinnar, hjá þeim
hjónum var stórt og mannmargt
heimili. Árið 1910 þegar Jón Thor-
arensen varð 8 ára gamall og hafði
verið 3 ár í Kotvogi, voru þar í
heimili 13 manns, 8 konur og 5
karlmenn, tvö þeirra fædd á þessari
öld. Jón Thorarensen fæddur 1902
og Ásta Þórarinsdóttir fædd 1908.
Elstir á heimilinu voru Bjami
Guðnason hinn frægi formaður og
Ólafur Ólafsson vinnumaður, báðir
fæddir 1850. Um þetta fólk hefur
séra Jón skrifað prýðilegar frásagn-
ir meðal annarra er þar vom á
heimilinu. Með þessu fólki ólst séra
Jón upp í Kotvogi og nærðist af
hini fomu menningu er þar var á
boðstólum og þeirra er hann kynnt-
ist þar í Höfnum á þeim árum.
Snemma komu gáfur Jóns og gjör-
hygli í ljós. Hann tók þátt í störfum
síns heimilis, bæði til sjós og lands
og lærði þar allt sem þeim verkum
tilheyrði. Áhugi Jóns og aðhugun á
fortíðinni kom snemma til skila hjá
honum, bæði úr heimabyggð hans
og hvar sem fróðleik var að fá. Kom
hann því fljótlega á framfæri er
hann fór að gefa út Rauðskinnu
1929 og hélt því áfram um áratuga
skeið eftir að hann varð prestur
bæði í Hmna í Hmnamannahreppi
og í Neskirkju í Reykjavík. Rauð-
skinna kom út óbundin í heftum í
3 útgáfum, 4. útgáfan kom út í
bandi í 3 bindum 1971 og hét þá
Rauðskinna hin nýrri í þeirri útgáiú
er viðauki við það sem áður var
útgefið. Það er úr Suðumesjaannál
séra Sigurðar Br. Sívertsen prests
á Útskálum. Em þessi bindi mjög
vel gerð og geyma allan fróðleik
Rauðskinnu frá upphafi. í formála
1. bindis Rauðskinnu hinnar nýrri,
segir séra Jón meðal annars: Það
var á heimili prófessors Sigurðar
Nordals með ömmu minni Herdísi
og Ólínu systur hennar, að þjóð-
sagnakvöld vom haldin sem mér
verður alltaf ánægja að minnast.
Þessi kvöid urðu til þess að ég fór
að áeggjan ömmu minnar og Ölínu
að safna þjóðsögum og studdu þær
systur mig mest og best, meðan
þeirra naut við.. Og enn segir séra
Jón í formála; frá æskustöðvum
mínum á Suðumesjum, safnaði ég
fyrst og fremst, naut ég þar Ólafs
Ketilssonar óðalsbónda og hrepp-
stjóra frá Kalmannstjöm sem var
bróðir fóstra míns, báðir vom þeir
bræður sagnafróðir og höfðu yndi
af þjóðlegum fróðleik sem þeir hafa
að líkindum sótt til föður síns,
Ketils Danibrogsmanns, sem hafði
ágæta frásagnargáfu.
Mín fyrstu kynni af séra Jóni
vom af Rauðskinnu bókunum hans
þær vom alltaf keyptar þegar þær
komu út hver af annarri, öll heftin,
ég las þær oftar en einu sinni mér
til fróðleiks og ánægju. Síðar fékk
ég að heyra til séra Jóns þegar
hann flutti guðsþjónustur í útvarp-
ið, þær reyndi ég að hlusta á, þegar
ég gat. Mér fannst alltaf gott að
heyra ræður séra Jóns. Hann tengdi
vel kristindóminn við það besta er
hann hafði lært á uppvaxtarámm
sínum úr þátíð og fortíð af menn-
ingu og manndómi þeirra tíma-
manna. Ekki má gleyma þegar séra
Jón las í útvarpið úr bókinni sinni
Útnesjarmenn, þar mátti enginn er
byijaði að hlusta missa af neinu og
hlakkað var einatt til næsta lesturs.
Á mínu heimili og eins á heimili
nágrannanna hlustuðu allir á lestur
séra Jóns af mikilli athygli og
ánægju sem við mátti búast, því
efni bókarinnar var mjög fróðlegt
og skemmtilegt og upplestur séra
Jóns afbragðsgóður.
Á ámnum 1971—1972 áttum við
kona mín heima í Reyjavík í ná-
grenni við séra Jón. Þá var hann
ennþá starfandi prestur í Neskirlqu.
Ég fór oftast í kirkju þegar hann
messaði og átti þá eftir messur
kost á að tala við hann. Þá kynntist
ég séra Jóni persónulega, síðan
höfum við haldið vinskap, er ýmist
hefur glæðst þegar við hittum hvom
annan eða þá að síminn tengdi
okkur saman. Öll mín kynni af séra
Jóni vora mjög ánægjuleg, hann
var alltaf hress og glaður og kunni
vel að segja frá til fróðleiks og
skemmtunar og kunni eins vel að
meta það sem honum þótti gott að
sjá og heyra frá öðmm. Tryggð séra
Jóns við Suðumesin og þá sérstak-
lega við Hafnimar var honum ávallt
ofarlega í huga og allur fróðleikur
þaðan frá fyrri tíð var hans mesta
ánægja, má þar til nefna allan hans
áhuga og aðvinnslu að þeim málum
í bókum hans á hans löngu lífsævi
hér og þar til allra síðustu stundar.
Fjómm dögum áður en séra Jón
var burt kallaður af okkar heimi
hringdi hann til mín í síðasta sinn
og sagðist þá vera að skrifa um séra
Odd V. Gíslason prest á Stað í
Grindavík. Það er bæði mikill og
merkilegur fróðleikur sem séra Jón
hefur safnað og saman tekið og
komið til skila í bókum sínum,
bæði frá þeim er hann fræddist af
og svo er hann sjálfur tilbjó úr
fortíðarheimildum. Eigum við hon-
um Suðumesjamenn mikið að
þakka fyrir allt hans framlag á
þeim vettvangi. Mér þykir afar
vænt um að hafa fengið að kynnast
séra Jóni Thorarensen, þeim merka
presti, fræðimanni og hressandi
skemmtilegu viðmóti hans.
Ég vil og geta þess að allar
bækur sínar að undanskilinni Rauð-
skinnu er ég átti áður hefur séra
Jón fært mér að gjöf áletraðar og
nú síðast sína ágætu bók „Sjósókn"
er kom út fyrir síðustu jól.
Hjartanlegar þakkir mínar til
séra Jóns Thorarensen fyrir hans
góðu bókagjafir, vinsemd hans og
viðkynningu til hins síðasta.
Guðsblessun veri með séra Jóni
í hans nýja lífsheimi.
Innilegar samúðarkveðjur til frú
Ingibjargar, konu séra Jóns, bama
þeirra og ættingja.
Guðmundur A. Finnbogason
Hann var fæddur 31. okt. 1902,
í Stórholti,. Saurbæ í Dalasýslu.
Foreldrar hans vom Jón bóndi í
Stórholti, síðar bæjarfógetaskrifari
í Reykjavík. Hann var sonur sr. Jóns
í Stórholti, er var sonur Bjama
Thorarensen amtmanns og skálds,
er var sonur Vigfúsar sýslumanns
á Hlíðarenda.
Móðir sr. Jóns, Elín Thorarensen,
var dóttir Jóns Einars stúdents á
Ingunnarstöðum í Geiradal, er var
sonur sr. Jóns Péturssonar prófasts
í Steinnesi, er mikill ættbogi er
kominn frá. Þá er Herdís Andrés-
dóttir amma sr. Jóns í móðurætt.
Sr. Jón var því ættgöfugur
maður, er átti mæta forfeður.
Þegar sr. Jón var 5 ára var
honum komið til föðursystur sinnar,
Hildar Thorarensen í Kotvogi, er
var gift Katli Ketilssyni er þar var
útvegsbóndi. Var hann þriðji ættlið-
ur með því nafni.
í áratugi hafði verið mikili útveg-
ur í Kotvogi, er gaf auð og velsæld
þeim ættmönnum. Þá var mikill
húsakostur því þetta var rfkur
garður. Húsmóðirin, Hildur, var
atgerfískona, vel menntuð. Hún
hafði verið í Kvennaskólanum í
Reykjavík og vanist bústörfum í
Stórholti.
Hér átti Jón góða daga og varð
brátt eins og sonur þeirra. Vandist
hann brátt vinu á sjó og landi. Féll
sjómennskan honum vel og fór hann
snemma að róa og minntist þess
ávallt er hann dró sinn Maríufísk.
Kemur það greinilega fram í bók
hans, Sjósókn, hve hann var heillað-
ur af þessu starfí. Hann réri til
fiskjar í 10 sumur og eina vertíð.
Jóni var ekki ætluð sjómennska
heldur menntabrautin, eins og for-
feðmm hans sem vom margir prest-
ar. Jón varð stúdent 1924 og fór
þá að lesa lyfjafræði um skeið. Er
það göfug iðja að hlúa að heilsu
manna. Það er ætlun mín, þó að
Jón hafí haft ríka hneigð til þessa
starfs hafi honum eigi fallið, að
vinna innan veggja alla tíð og vera
þjónn annarra um langan aldur.
En í fyrri daga þótti það kostur er
prestar vom hneigðir til lækninga
og má ætla að Jón hafí verið einn
í þeirra tölu. Hann kaus nú heldur
að feta í fótspor forfeðra sinna og
fylla flokk prestastéttar. En um
þessar mundir mun hafa verið
meðal stúdenta áhugi fyrir því að
fara í Guðfræðideildina. Af 41 stúd-
ent 1924 lásu 17 þeirra guðfræði
og luku prófí. Af þeim tóku 15
heilaga vígslu en tveir urðu kennar-
ar. Jón lauk prófí vorið 1929. Mun
þá eigi hafa verið laust brauð er
hann hafði hug á og fór nú í apótek-
ið að nýju og vann þar árlangt. En
í vordögum 1930 hlaut hann Hmna.
Var vígslufaðir hans herra Jón
Helgason biskup.
Fyrirrennarar sr. Jóns í Hmna
höfðu verið hinir mætustu prestar,
sr. Kjartan Helgason og þeir feðgar
sr. Steindór og sr. Jóhann Briem.
Var því komið að góðum akri, vel
plægðum og hann fijór til uppskem.
Kirkjuhúsið gott og reisulegt, út-
kirkja, Tungufell. Menning góð.
Verkahringurinn var eigi stór. Sr.
Jón sótti nú um Stóra-Núpspresta-
ka.ll og var veitt það 1931. En þá
skoraði á hann söfnuðurinn í Hmna
að vera kyrr og var sr. Jón kosinn
að nýju. Hann hafði eigi flutt sig
frá Hmna, enda var Stóri-Núpur
ekki lengur prestsetur. Hann var í
tölu fegurstu prestsetra landsins.
Sr. Jón var alls 11 ár prestur í
Hmna. Hann mun eigi hafa haft
hug til sveitabúskapar, enda orðið
erfitt að fá fólk, og leigði bónda
með sér á jörðinni.
Sr. Jón kvæntist 1. júní 1930
Ingibjörgu Dóróteu Olafsdóttur
Hróbjartssonar frá Húsum í Holt-
um. Myndarkonu til munns og
handa og fríð sýnum er reyndist
styrk stoð manni sínum í starfi
hans.
I Hmna lifði sr. Jón í góðum
friði, velmetinn og hlaut hér næði
til iðkana í þjóðlegum fræðum.
Minnir þetta á forföður hans,
Bjarna Thorarensen, er orti mest
og best er hann var orðinn amt-
maður á Möðravöllum og kominn í
lygnan sjó. Kemur hér ættararfur
sr. Jóns er minnir á frænda, hans
sr. Gísla Skúlason á Breiðabólstað,
en hann er talinn meðal fremstu
rithöfunda í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar að snilli. Sögur hans bera af
sumar eins og gull af eiri.
Sr. Jón tók nú að safna og skrá-
setja þjóðsögur, merkar frásögur úr
æfí manna. Mun sr. Jón hafa vand-
að þessar frásagnir, sem hann
mátti. Má telja safn hans, Rauð-
skinnu með merkari bókum í þessari
sagnalist.
Sr. Jón var fyrirmannlegur í
framgöngu, bar sig vel á velli, svip-
mikill, og talinn bera vangasvip
amtmannsins á Möðmvöllum. Þá
var hann raddmaður og hafði góðan
framburð, vandaði stólræður sínar
og tækifærisræður, sem vænta
mátti, og var vel látinn. Sr. Jón gat
verið stórlátur og opinskár og
beygði sig ekki fyrir frekju manna
og duldi þá eigi hug sinn. Það er
ætlan mín að mörgum hafí þótt
hann sérstæður persónuleiki. Hann
var dagfarsprúður, manna
skemmtilegastur er hann vildi það
við hafa, kom þá fram fróðleikur
hans og frásagnargáfa. Hann féll
vel í samfélag hreppamanna og átti
þar lýðhyli að fagna. Er nú niðji
þeirra ættmanna í prestastétt, sr.
Þorleifur Kjartan Kristmundsson á
Kolfreyjustað, sem ber ættarsvipinn
í vexti og framgöngu.
Sr. Jón bar ekki guðhræðsluna
utan á sér, var hvorki fjálgur í tali
né í ræðu, en dulur og viðkvæmur
í lund. Hann vildi fólki vel það sem
hann mátti án manngreinarálits.
Trúmaður er bar lotningu fyrir
guðdómnum, en var eigi lærisveinn
annarra. Hann hafði verið alinn upp
í þeim kristna sið, er hefur mótað
heimili vor í aldanna rás. Með trú
og von, kærleika og fyrirbænum í
lífsstarfinu með ljósi sínu og skugg-
um.
Sr. Jón lýsir þessu afburða vel í
bókinni „Litla skinnið", er segir frá
kristnihaldinu á Suðurnesjum og
húslestri Kristínar Gísladóttur
vinnukonu. „Hún hafði það dýr-
mæta starf í Kotvogi. Hún var
guðsorðalesari heimilisins árið allt
um kring. Alla sunnudaga, helgi-
daga, miðvikudaga á föstunni
ásamt kvöldlestrum. Þar skipaði
Vídalínspostilla höfuðsætið og svo
Passíusálmamir á föstunni, Péturs-
hugvekjur og kvöldbænir, sem ég
man ekki lengur eftir hvem vom.
Þetta var mikið verk árið um kring.
En hún las afburða vel og hafði
ágætan málróm ásamt þreki og
úthaldi sem best kom í ljós er hún
las hina löngu lestra Vídalíns. Allt
heimilisfólk ásamt húsbændum
hennar hlustaði með slíkri andagt
á lestur hennar að mátti heyra
saumnál detta."
Segir þessi frásögn Jóns hve stíll
hans var fágaður og hveija virðingu
hann bar fyrir æskuheimili sínu,
með þakkaranda.
Nú fóm nýir tímar í hönd, presta-
köllum í Reykjavík var fjölgað, að
vísu hafði sr. Jón sótt um Amar-
bælisprestakall en eigi hlotið kosn-
ingu. Mun sr. Jón hafa talið rétt
að sækja á önnur mið. Þá bar svo
við að þrír bekkjarbræður vom
meðal umsækjenda um Hallgríms-
sókn, sr. Jón Thorarensen, sr. Jón
Auðuns og sr. Jakob Jónsson. Um
Nessókn sóttu ennþá fleiri. Þá
ákváðu ráðamenn þar að bjóða sr.
Jóni í þeirra samfélag og sýnir þetta
hvaða álit menn höfðu á honum.
Sr. Sigurbjöm Einarsson og sr.
Jakob Jónsson hlutu Hallgrímssókn
og sr. Jón Auðuns síðar Dómkirkju-
sókn. Þannig urðu þeir bræður,
prestar í Reykjavík, hver á sínum
akri.
Hér beið sr. Jóns og safnaðar
hans mikið starf. Að efla safnaðar-
vitund meðal fólksins, koma upp
kirkju Guði til dýrðar og fólkinu til
blessunar. Tókst þetta með miklum
myndarskap eftir 17 ára starf og
vegnaði sr. Jóni hér vel, þótti góður
préstur, enda þá maður á besta
aldri.
Kona hans, Ingibjörg Ólafsdóttir,
vann þar mikið og gott starf. Var
formaður kvenfélags safnaðarins í
23 ár. Félagið vann mikið og gott
starftil heillasöfnuðinum.
Frú Ingibjörg stóð við hlið manns
síns öll þessi ár og var honum styrk
stoð, eins ogprestskonur jafnan.
Er sr. Jón kom til Reykjavíkur
hélt hann áfram útgáfu Rauð-
skinnu, og hóf að rita minningar
sínar frá æskuámnum, einkum um
mannlífið á Suðumesjum, um þann
hluta þess er kallað var Romshvala-
nes. Þá einnig um sögu þessara
byggða. Þar komu greinilega í ljós
eðlisþættir hans í ritverkunum.
Mikill fróðleikur og glögg innsýn
inn í liðna tíð, samfara skáldgáfu
er gera ritin læsileg. Því hafa sögu-
iegar skáldsögur sr. Jóns hlotið
mikla lýðhylli, og má þar fremsta
telja Útnesjamenn, ennfremur
Mariönnu og Svalheima.
Áttræður samdi sr. Jón rit sitt
er hann nefnir „Litla skinnið",
hugnæm bók, minningar frá
æskuámm hans í Höfnum. Saga
útvegsbændanna í Kotvogi, er vom
auðugir uri af löndum og lausum
aumm. Minnisstæðust frásögnin er
föðursystir hans tekur á móti hon-
um til fósturs. Ennfremur frásögnin
er hann níu ára gamall fer með
fóstra sínum Katli að Hvalsnesi.
Fóra þeir fótgangandi. Var Ketill
þá að líta yfír lendur sínar, Hvals-
nestorfuna og kirkjuhúsið er var
hans eign og kom nú til að heilsa
upp á þegna sína, landseta sína.
Preststarf sr. Jóns var orðið 42
ár. Á því hafði honum gefíst mörg
blessunarrík stund meðal safnaða
sinna er vom honum ógleymanleg-
ar. Hefði mátt ætla að sr. Jón sem
góðum rithöfundi hefði verið auð-
velt að færa þær í letur og þar
hefði komið góð bók.
Sr. Jón var ekki aðeins listrænn
maður í frásagnarstfl heldur hafði
hann auga og hneigð til málaralist-
ar. Bar heimili þeirra hjóna því
glöggt vitni. Sóknarböm í Hmna
gáfii þeim hjónum mynd eftir Einar
Jónsson er var þeim mjög kær.
Prestshjónin sr. Jón og frú Ingi-
björg vom gestrisin og alla þá tíð
sem kirkja var eigi í prestakallinu
fóm athafnir fram á heimili þeirra.
Frú Ingibjörg var ættuð úr Holtum
í Rangárvallasýslu og af Víkings-
lækjarætt. Hjónaband þeirra var
ástúðlegt alla tíð. Þeim varð þriggja
bama auðið:
Hildur, fulltrúi í Hagstofu ís-
lands, Elín Karitas, kennari og list-
málari og Ólafur stýrimaður. Þá
eignaðist sr. Jón áður en hann
kvæntist Aðalstein, húsgagnasmið
og kennara.
Eftir að ég flutti til Reykjavíkur
endurnýjuðust kynni okkar sr. Jóns.
Hann hafði á sínum tíma hug á
því að ég yrði eftirmaður hans í
Hmna. Eg hafði predikað þar og
Helgi á Hrafnkelsstöðum hafði sagt
að ræða mín væri í anda sr. Jóns.
Bauð sr. Jón mér að embætta á
páskum í Hmna, myndi ég þá hljóta
kosningu. En svo vildi til að tveimur
dögum áður hafði ég sótt um brauð
norður í landinu og var þar í 40 ár.
Við sr. Jón tókum oft tal saman
að kvöldi dags, vom þau samtöl
okkur andleg hressing.
Það er ríkt í manneðli vom að
síðast fymast æskusporin og skýr-
ast því betur er líða tekur á ævi-
kvöldið.
Sunnudaginn 23. febr. gerði sr.
Jón Thorarensen ferð sína á Suður-
nes til þess enn einu sinni að sjá
æskuhagana á vertíðinni og hið
veglega musteri, Hvalsneskirkju,
er Kotvogsbændur létu hlaða. Það
vom 75 ár síðan hann kom þar
fyrst með fóstra sínum. Þær kyn-
slóðir, vom horfnar frá þessum
dögum, en allt eins og áður fyrr í
húsi Drottins. Andi gamla sóknar-
prestsins, sr. Hallgríms Pétursson-
ar, sveif þar yfir vötnunum. Ég
ætla að margt hafi mnnið upp fyrir
gamla prestinum, sr. Jóni, er hafði
fylgt huga hans þakklæti til skap-
ara allra góðra hluta. Og fyrir þá
lífgjöf andans er frelsarinn veitir
oss.
Hallgrímur Pétursson segir:
Krossferli að fylgja þínum
fýsir mig Jesú kær.
Vægþúveikleikamínum
þó verði ég álengdar fjær.
Þátrúogþolvill þrotna,
þrengiraðneyðinvönd.
Reis þú við reyrinn brotna
ogréttmérþínahönd.
Þetta var sr. Jóns Thorarensen
hinsta suðurganga. Skapadægur
hans var komið. Hann tók sótt á
heimleið og kvaddi þennan heim.
Blessuð sé minning hans.
Pétur Þ. Ingjaldsson