Morgunblaðið - 14.12.1986, Síða 41

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1986
41
Nathan Friedmann á tröppum Eyrarsundsspítala 25. febrúar 1922.
(Úr bókinni Réttvísin gegpi Ólafi Friðrikssyni.)
Vísnaþáttur
Hjálmar Jónsson
„Sérhvert mál er
sett í nefnd“
Aðventan er bytjuð og orðið
,jóla“ er nú notað sem forskeyti.
Það þjónar þeim tilgangi að verka
hvetjandi í viðskiptum fram til
jólanna. Annars er það afar ein-
staklingsbundið hvað það er sem
fyrst minnir menn á að jólin nálg-
ast. Á Hólum í Hjaltadal var það
svo um tíma, að Sigurður Blöndal
skógræktarstjóri kom og ákvað
hvaða tré í skógræktinni, skyldu
upp höggvin og þjóna sem jólatré
þegar þar að kæmi. Fögnuðu
menn komu skógræktarstjórans
enda nauðsynlegt að grisja skóg-
inn, og á réttum stöðum. Einn var
þó sá maður á helgum Hólastað,
sem lét sem sér væri ekki gefið
um erindi Sigurðar. Það var Rós-
berg G. Snædal, en hann var um
skeið barnakennari á Hólum.
Fylgdist hann með álengdar
hveiju fram fór í Raftahlíð. Er
honum þótti nóg höggvið gerði
hann athugasemd í vísuformi.
Eitt sinn hljóðaði hún svona:
Austanvéri í erg og gríð
eggjar ferleg tólin,
rætur sker í Raftahlíð
rúinerar stólinn.
Öðru sinni þessi:
Raftahlíð með svöðusárum
sundur flakir viðarstijál
Hólabyrða höfgum tárum
hellir oní Gvendarskál.
Þegar Rósberg ofbauð þá kom
þessi um skógræktarstjórann:
Hann er plága í Hjaltadal
héma brá hann ljánum.
Heggur sá er hlífa skal .
Hóla smáum tijánum.
Þegar kvótakerfíð var að verða
til forðum daga var unnið að því
á Hólum að reikna bændum kvóta.
Matthías Eggertsson, ritstjóri
Freys, var þá kennari við Bænda-
skólann og mikilvirkur í kvótaút-
reikningi. Rósberg fylgdist grannt
með störfum kvótakerfiskalla og
orti er hann sá sína sæng
útreidda:
Alltaf verð ég minni og minni,
máttarvana í lifsins brasi.
Ég er ekki einu sinni
ærgildi hjá Matthiasi.
Lengra út í landbúnað legg ég
ekki að sinni. Hins vegar rifjast
upp vísa, sem ég veit því miður
ekki höfund að.
Nú eru loforð aldrei efnd
og engum þykir miður.
Sérhvert mál er sett í nefnd
og soðið þannig niður.
Talandi um orð og efndir skal
tilfærð vísa eftir Brynjólf Bjöms-
son:
Farðu alltaf vel með vín
vertu aldrei meira en hálfur.
Önnur væra örlög mín
ef ég kynni þetta sjálfur.
Þórður Þorsteinsson á Grund í
Svínadal yrkir um komandi elli:
Þó ég haldi þéttur velli
það um vitni ber,
að kerling ein, sem kallast Elli
knýr á dyr hjá mér.
Það vita skaltu vinur minn,
við þótt dymar ijáli,
henni hleypi ég ekki inn
að svo komnu máli.
18 byssur. Ég komst að þessu þeg-
ar ég fór að drekka morgunkaffið."
En sjálf úrslita atlagan gekk frið-
samlega fyrir sig. Ólafur og menn
hans voru hnepptir í varðhald og
drengurinn sendur utan með fyrstu
ferð. Olafur og nokkrir helstu fylgj-
endur hans voru síðan kærðir fyrir
brot á hegningarlöggjöfinni og
hlutu dóma, en voru á endanum
náðaðir á þeim forsendum að brot
þeira bæru ekki vott um „glæpsam-
legt hugarfar", eins og Sigurður
Eggerz þáverandi forsætisráðherra
komst að orði. Allmiklar þrætur
spunnust á sinni tíð út af náðunun-
um.
Þegar Nathan litli Friedmann kom
til Kaupmannahafnar 8. desember
1921 átti blaðamaður danska blaðs-
ins BT tal við dr. Clod Hansen
sóttvarnalækni og spurði m.a. um
sjúkdóm drengsins.
„Það eru hreinir smámunir," ans-
aði læknirinn. „Hann hefur að vísu
það sem kalla má trachoma, en í
mjög litlum mæli. Dálítið rauður til
augnanna. Þetta er hrein leiksýn-
ing. Það hefur hlaupið pólitík í augu
hans. Það kveður meira að því en
trachoma.“
„Á að gera einhveijar varúðar-
ráðstafanir," spyr blaðamaðurinn.
„Við sótthreinsum um borð og
nú er hann kominn á Eyrarsunds-
spítalann. Þar mun honum líða vel,“
sagði læknirinn.
Gg þar fékk Nathan Friedmann
bót meina sinna á þremur mánuð-
um. Hann var síðan sendur til
ættingja sinna í Sviss. Ólafur Frið-
riksson skrifaði þá Stjórnarráðinu
og sagði:
„En hvað sem því líður, sem skeð
er, þá er drengurinn nú útskrifaður
af spítalanum, sem hann var settur
á, er hann kom til Danmerkur og
hefur vottorð um að hann smiti
ekki. Það verður því ekki fundin
lögleg ástæða til að varna drengn-
um að koma hingað aftur, og þar
eð honum er það sjálfum jafnmikið
áhugamál og mér, ætla ég að láta
hann koma aftur eins fljótt og því
verður við komið. Til þess að greiða
fyrir för drengsins, sem móti vilja
sínum hefur verið sendur til Sviss,
vil ég mælast til þess, að Stjórnar-
ráðið láti mér í tjé yfirlýsingu þess
efnis, að yfirvöldin hér muni ekki
amast við afturkomu hans, svo ég
geti verið viss um að dönsk yfirvöld
hefti ekki för hans.“
Stjórnvöld sátu hins vegar við
Isinn keip og að ráði íslenskra lækna
töldu þau ekki stætt á því að hleypa
drengnum aftur inn í landið: „Þar
í____________________________________
sem landlæknir og augnlæknir hafa
lýst því yfir, að augnsjúkdómi pilts
þessa (trachoma) sé þannig varið,
að eigi verði með nokkru móti full-
yrt, að maður sem sýkst hefur af
þeim sjúkdómi, verði nokkru sinni
svo albata, að smithætta sé útilok-
uð, verður . . . ekki heimilað, að
drengurinn komi aftur inn í landið,"
sagði í bréfi Stjórnarráðsins, en
átta árum síðar var trachoma-
sjúklingur læknaður á sjúkrahúsinu
á Akureyri; var það Anna Sveins-
dóttir frá Staðarhóli við Siglufjörð.
Haustið 1931 kom Nathan Fried-
mann öðru sinni til íslands og
dvaldi hér fram á næsta vor. Jónas
Jónsson frá Hriflu var þá dóms-
málaráðherra og stríð hans gegn
læknum landsins enn í algleymi,
þó Stóra bomban væri afstaðin.
„Fara má nærri um það hvort Jón-
asi Jónssyni hafi verið það óljúft
sem dómsmálaráðherra að veita
Nathan Friedmann leyfi til þess að
dveljast á Islandi um skeið,“ segir
Pétur Pétursson.
Nathan Friedmann var þá orðinn
franskur ríkisborgari. Seinna gekk
hann í franska herinn, en dó á sótt-
arsæng 1938, eins og Pétur Péturs-
son segir frá í ritgerð sinni og er
það ranghermi sem stendur á bók-
um að Nathan Friedmann hafi
endað ævina í gasklefum nasista.
Þetta örstutta yfirlit um drengs-
málið segir auðvitað ekki hálfa
söguna, en mér þykir það samt sem
áður sýna að ekki hefur mátt miklu
muna að friðurinn væri úti og ein-
hvers konar „borgarastyijöld“
brytist út í Reykjavík þessa daga í
nóvember 1921. En Pétur Péturs-
son er á öndverðum meiði. Af
rannsóknum sínum dregur hann
þær ályktanir að menn hafi miklað
uppþotin fyrir sér og í innganginum
kemst hann m.a. svo að orði:
„Böggild, sendiherra Dana, virð-
ist fara nær hinu sanna er hann
segir í skeyti sínu til danskra stjórn-
valda, að engin ástæða sé til ótta.
Hér er um að ræða „ungdomsoptöj-
er“ ærsl unglinga eða uppþot."
í samtali okkar gerði Pétur enn-
fremur svofellda grein fyrir afstöðu
sinni.
„Það er augljóst ef að er gáð,
að hvorki Ólafur né þeir sem liöfðu
samúð með málstað hans og
drengsins, áttu þess nokkurn kost
að etja kappi við fjölmennt vopnað
iið stjórnvalda, sem einnig leitaði
aðstoðar hjá erlendu hervaldi. Þótt
lögreglumenn hefðu lagt á það
mikla áherslu að inna Ólaf eftir
fyrirhugaðri notkun járnstangar er
fannst í húsi hans, verður naumast
talið að hún hafí verið slíkt leyni-
vopn að skipt gæti sköpum á
orustuvelli. Ólafur og liðsmenn hans
hefðu getað tekið undir með Agli
Skallagrímssyni og sagt, að þá
„skorti sakarafl við sonarbana".
Svo nefnt sé dæmi um djúpstæð
áhrif atburðanna í nóvember 1921,“
heldur Pétur áfram, ,,nægir að
nefna Þórberg Þórðarson, sem fær
pólitískt sjokk að eigin sögn og
Halldór Laxness ritar bréf úr Alpa-
fjöllum 1922 — og enn eru þessir
atburðir í huga Halldórs þegar hann
flytur ræðu á útifundi í Reykjavík
1. maí 1937. Hann er að halda
skammarræðu um „íhaldsmenn" og
víkur að „Ólafs Friðrikssonar-
slagnum“ svofelldum orðum:
„Þá settu þessir meinlausu
íhaldsmenn upp hér í bænum á
tveimur dögum þá stærstu bar-
dagasveit sem sést hefur á íslandi
síðan á Sturlungaöld. Og þeim
nægði ekki að ganga hér um bæinn
fylktu liði í því augnamiði að beija
niður verkamenn og annan almenn-
ing, heldur hafa þær sögur verið í
'ilmæli á hærri stöðum, bæði hér
heima, og í Danmörku síðan, þó
allir hafi skammast sín fyrir að láta
þær fara hátt, að þessi sama breið-
fylking Isleninga, sem þá hétu bara
réttir og sléttir hvítliðar, hafi í þess-
um sama slag, 1921, þrem árum
eftir að sjálfstæðisbaráttunni við
Dani lauk, látið fara þess á leit við
danska herskipið Islands Falk, að
skjóta á bæinn, eða að minnsta
kosti að lána vélbyssu í Iand, til
þess að þeir gætu skotið á verka-
menn, en Danir vildu hvorki skjóta
né lána byssu í land, og eru þau
málalok sennilega hið merkilegasta
af öllu, sem Danir hafa nokkru sinni
gert sér til hróss hér á Islandi . . .
Menn eins og þeir sem vildu láta
Islands Falk skjóta á bæinn 1921
eiga ekkert föðurland,“ sagði Hall-
dór Laxness 15 árum eftir að þessir
atburðir áttu sér stað.“
En þegar allt var orðið með kyrr-
um kjörum í bænum á sínum tíma
skrifaði Kristín Sigfúsdóttir kristi-
lega hugvekju í Morgunblaðið og
sagði:
„Alt það uppþot, sem hlaust af
burtvísun rússneska drengsins, hef-
ir máske á marga vegu orsakast
af andlegri blindu, því sá sjúkdómur
er víst nokkur landlægur og engu
betri viðfangs en „traehoma". Ég
ætla ekki að minnast á einstök at-
riði þessa máls. En þess vildi ég
óska, að Alþýðuflokkurinn beiti nú
engum skaðlegum áhrifum. Og enn-
fremur að Öl. Friðriksson veiji
hæfileikum sínum til þess að bæta
þjóðskipulag vort sem hagsýnn leið-
togi verkalýðsins. Þess getur maður
vænst af honum eins og öðrum, þar
sem fullyrða má, að hann sé ekki
vondur maður. Við íslendingar,
þessi litla, fátæka þjóð, megum
ekki glata okkar dýrmætustu eign,
friðnum."
Um þetta æsilega mál allt saman
má fá glögga mynd í hinni nýju bók
Sagnfræðistofnunar, enda þótt enn
sé mörgum spurningum ósvarað og
vissulega megi skoða þessa atburði
í öðru ljósi en gert er hér. Bókin
býður upp á það að hver túlki eftir
sínu höfði.
„Hann tók þennan dreng sér til
óheilla," sagði Jónas frá Hriflu,
fornvinur Ólafs Friðrikssonar. Eftir
drengsmálið átti Ólafur á ýmsa lund
örðugt uppdráttar og lenti brátt upp
á kant við marga sína gömlu fé-
laga, en naut áfram mikillar virð-
ingar verkafólks. í bókinni Þeir
settu svip á öldina kemst Pétur
Pétursson svo að orði um Ólaf Frið-
riksson:
„Meðan samheijar hans auðguð-
ust ýmsir af stjórnmálaafskiptum
og komu sér fyrir í þægilegum
einbættum lét hann sér nægja
framfærslueyri og húsaskjól. í dán-
arbúi hans kom ei annar auður til
skipta en hugsjónir þær er hann
boðaði samtíð sinni og framtíð.“
Brids
Amór Ragnarsson
Bridsfélag Hveragerðis
Bræðurnir Sævar og Gísli Guð-
jónssynir sigiuðu í aðaltvímenningi
vetrarins sem lauk sl. þriðjudag.
Spilað var í fimm kvöld og tóku
20 pör þátt í keppninni. Lokastaðan: Sævar — Gísli 608
Birgir Pálsson — Skafti Jósefsson 597
Sveinbjörn Guðjónsson — Guðjón Einarsson 593
Hans Gústafsson — Guðmundur Baldursson 572
Hannes Gunnarsson — Ragnar Óskarsson 572
Jón Guðmundsson — Guðmundur Þórðarson 567
Kjartan Kjartansson — Þórður Snæbjörnsson 562
Meðalskor 540 Úrslit. í A-riðli síðasta kvöldið:
Birgjr — Skafti 134
Sævar — Gísli 129
Sveinbjörn — Guðjón 123
B-riðill: Jón — Guðmundut' 138
Sigfús — Vilhjálmur 137
Valtýr - Gunnar 123
Á þriðjudaginn kemur verður
síðasta spilakvöldið á þessu ári.
Spilaður verður eins kvölds
tvímenningur í Félagsheimili Ölfus-
inga kl. 19.30.
Bridsfélag Akureyrar
Að loknum 10 umferðum (af 15)
í Akureyrarmótinu í sveitakeppni,
virðast þrjár efstu sveitirnar koma
til með að heyja erfiða lokabaráttu
í mótinu.
Staða efstu sveita er:
Grettis Frímannssonar 209
Gunnlaugs Guðmundssonar 198
Árna Bjamasonar 186
Símonar I. Gunnarssonar 171
GunnarsBerg 169
Hellusteypunnar hf. 166
Stefáns Vilhjálmssonar 164
Zarioh Hamadi 162
Gísla Pálssonar 166
Laugardaginn 27. desember
verður hið árlega jólamót Brids-
félags Akureyrar spilað í blóma-
skálanum Vín v/Hrafnagil. Spilað
verður eftir Mitchell-tvímennings-
fyrirkomulagi og um silfurstig.
Þátttaka er öllum opin og spilafólk
eindregið hvatt til að vera með.
Sigurvegarar síðasta árs urðu Jak-
ob Kristinsson og Ólafur Lárusson.
Dregið hefur verið í 2. umferð
Bikarkeppni Norðurlands. Eftir-
taldar sveitir eigast við (heimasveit
á undan):
Sveit Gunnlaugs Guðmundssonar
Akureyri gegn sveit Halldórs
Tiyggvasonar, Sauðárkróki.
Sveit Ásgeirs Vald., Eyjafj./
Valtýr Jónass. Siglufj. gegn sveit
Arnars Einarss., Eyjafj.
Sveit Cecils Haraldssonar Akur-
eyri gegn sveit Ásgríms Sigur-
björnssonar, Siglufj.
Sveit Hellusteypunnar, Akureyri
gegn sveit Stefáns Sveinbjörnsson-
ar, Akureyri.
Sveit Steinars Jónssonar, Siglu-
fj., gegn sveit Jakobs Kristinssonar,
Ákureyri.
Sveit Gunnars Berg Akureyri
gegn sveit Zarioh Hamadi, Ak./
Reynir Pálsson, Fljótum.
Sveit Ingu Jónu Stefánsdóttur
Fljótum gegn sveit Hauks Harðar-
sonar, Akureyri.
Sveit Kristínar Jónsdóttur Akur-
eyri gegn sveit Grettis Frímannson-
ar, Ákureyri.
Leikjum í 2. umferð skat vera
lokið fyrir 15. janúar 1987.