Morgunblaðið - 21.11.1987, Blaðsíða 40
40
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. NÓVEMBER 1987
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. NÓVEMBER 1987
41
JlttfgtiiiÞIafrife
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fuiltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Slgtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstrætl 6, sími 22480. Afgrelðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
Útflutningur
þekkingar
Sá tími, sem speglast í þeirri
staðhæfíngu „að bókvitið
verði ekki í aska látið“, er löngu
liðinn. Sá öxull, sem tækniþróun
samtímans snýst um, er gerður
úr menntun og þekkingu — og
starfshæfni, sem í kjölfarið fylg-
ir. Það er þekking, grundvölluð
á „bókviti", sem hefur margfald-
að verðmætasköpun og þjóðar-
tekjur íslendinga, eins og flestra
annarra vestrænna þjóða. Sá
mikli lífslg'arabati, sem hér hef-
ur orðið á einum mannsaldri, er
ávöxtur lesinn af meiði tækninn-
ar. Það er þekkingin, tæknin,
sem reynst hefur sigursælast
kjaravopn starfsstéttanna í
þjóðarbúskapnum.
Hagkerfí þjóða getur haft
hvetjandi eða letjandi áhrif á
þjóðarframleiðslu og þjóðartekj-
ur. Þjóðartekjur á hvem vinn-
andi mann, en þær eru oft
notaðar sem mælikvarði á
lífskjör, eru mörgum sinnum
meiri í samkeppnisríkjum Vest-
urlanda en þar sem hagkerfí
marxismans er ramminn utan
um atvinnulífíð. Þannig er eitt
Qölmennasta ríki heims, Kína,
talið til þróunarlanda, þó að það
hafí búið við marxískt hagkerfí
frá lyktum síðari heimsstyijald-
ar. Meðaltekjur á mann í Kína
eru 335 Bandríkjadalir á ári
borið saman við 14.000 dali hér
á landi.
í þessu stóra, íjarlæga ríki
er nú horft til þess ráðs að losa
um miðstýringu sem hvata í
þjóðarbúskapnum. Kínverska
ríkið er einnig að opna hlið sín
til samstarfs við Vesturiönd um
tækni- og atvinnuþróun. Fjöl-
mörg vestræn ríki horfa nú til
Kína sem líklegs markaðar fyrir
tækniþekkingu frá Vesturlönd-
um. Dönsk og norsk fyrirtæki
hafa þegar hafíð öflugt kynning-
arstarf í Kína til að búa í haginn
fyrir sig að þessu leyti.
Dr. Grímur Valdimarsson
flutti erindi á Fiskiþingi um út-
flutning tækniþekkingar í
sjávarútvegi. Þar greindi hann
meðal annars frá för sinni, fyrir
hönd sjávarútvegsráðuneytisins,
og Össurar Kristinssonar, fyrir
hönd Icecon, fyrirtækis SIS, SH
og SÍF, til Kína í haust, þar sem
þeir kynntu sér fískveiðar, fisk-
eldi og fískvinnslu þar í landi.
Orðrétt sagði dr. Grímur:
„Opnari stjómarstefna
Kínveija hefur í för með sér
mikla eflingu á ýmiss konar
samningum við erlend fyrirtæki
og sér þess nú víða stað ... Of
snemmt er að spá um það á
hvaða sviðum sjávarútvegs við
getum unnið með Kínverjum.
Þó virðist ljóst að við gætum
ýmsislegt af þeim lært í sam-
bandi við fískeldi og sitthvað
gætum við einnig kennt þeim
um meðferð afla og vinnslu."
Dr. Grímur nefnir til sögunn-
ar tvö fyrirtæki, sem stofnuð
hafa verið hér á landi um út-
flutning tækniþekkingar í
sjávarútvegi. Það em fyrirtækin
Icefíshco, sem ýmsar verkfræði-
og ráðgjafarstofur standa að,
og Icecon, sem sölusamtök sjáv-
arútvegsins eiga. Fyrra fyrir-
tækið hefur fengið verkefni við
uppbyggingu frystihúsa á
Grænlandi og það síðara við
úttekt á fískiðnaði Guinea-Bis-
sau í Vestur-Afríku. „Þótt
verkefnin séu ekki mörg enn
sem komið er,“ sagði dr. Grímur,
„þá emm við komnir inn á nýja
útflutningsgrein sem er tengd
sjávarútveginum."
íslendingar hafa um langt
árabil stundað útflutning þekk-
ingar á nýtingu jarðhita. Má í
því sambandi minna á Jarðhita-
skóla Sameinuðu þjóðanna hér
á landi og ráðgafarþjónustu,
sem íslenzkir fagaðilar á þessu
sviði hafa annast vítt um heim.
Dr. Grímur vék að því í erindu
sínu að í skýrslu markaðsnefnd-
ar sjávarútvegsráðuneytisins
fyrir tveimur ámm hafí verið
sett fram tillaga um „öflugan
alþjóðlegan sjávarútvegsskóla í
líkingu við Jarðhitaskóla Sam-
einuðu þjóðanna. — „Ég hnykki
á þessu atriði hér,“ sagði hann,
„í ljósi þess að núna stendur
fyrir dymm að endurskipuleggja
nám í sjávarútvegsfræðum á
íslandi, það er með sameiningu
Vélskóía, Stýrimannaskóla og
Fiskvinnsluskóla. Stefna ætti að
því frá upphafí að við skólann
starfí alþjóðleg deild sem hafí
áðumefndu hlutverki að gegna."
Enginn vafí er á því að út-
flutningur íslenzkrar þekkingar,
ekki sízt í sjávarútvegi, getur
orðið vænlegur kostur, ef rétt
er að málum staðið, í næstu
framtíð. í því sambandi er hollt
að hafa í huga að sérfræðingar
Matvæla- og landbúnaðarstofn-
unar Sameinuðu þjóðanna telja
að auka megi heildarafla físks
í veröldinni úr 90 milljónum
tonna, sem hann var 1986, í 450
milljón tonn, að ógleymdum
fískeldismöguleikum.
Fj árlagafrum-
varp í verðbólgn
eftirÞorvald
Gylfason
I
Verðbólga er enn sem fyrr alvar-
leg meinsemd í íslenzku efna-
hagslífí. Nú, þegar frumvörp til
fjárlaga og lánsfjárlaga fyrir 1988
hafa verið lögð fyrir Alþingi, er
þess vegna vert að staldra við og
hyggja vandlega að fyrirsjáanleg-
um afleiðingum þessara frumvarpa
fyrir þjóðarbúskapinn. Eins og
kunnugt er lýsir fjárlagafrumvarpið
fyrirhuguðum gjöldum og tekjum
ríkissjóðs og ríkisstofnana á næsta
ári, en lánsfjárlagafrumvarpið sýnir
fyrirhugaða lánsfjáröflun ríkisins
innan lands og utan til að brúa bil-
ið milli gjalda og tekna.
Þessi frumvörp ríkisstjómarinnar
hafa ýmsa augljósa kosti fram yfír
frumvörp síðustu ára. Þrennt ber
hæst í mínum huga. í fyrsta lagi
er stefnt að því, að rekstur ríkis-
sjóðs verði hallalaus á næsta ári.
Það er framför. í öðm lagi er ætlun-
in að draga úr erlendum lántökum
ríkisins og afla lánsfjár á innlendum
markaði í ríkari mæli en áður. Hvort
tveggja stuðlar að betra jafnvægi
í efnahagsmálum að öðm jöfnu, ef
frumvörpin verða að lögum og lög-
unum verður hlýtt. í þriðja lagi
boðar fíárlagafmmvarpið endur-
skipulagningu skattkerfísins. Hún
er löngu tímabær. Öllu þessu ber
að fagna.
II
Enn sem fyrr ber þó á því í
umræðum stjómmálamanna og
fréttamanna um fíárlagafmmvarp-
ið, að fjárreiður rikissjóðs vekja
mesta athygli. í málflutningi sínum
að undanfömu hefur fjármálaráð-
herra til dæmis lagt höfuðáherzlu
á, að rekstur ríkissjóðs verði halla-
laus á næsta ári.
Jafnvægi milli tekna og gjalda
ríkissjóðs hrekkur þó skammt í bar-
áttu við verðbólgu, ef önnur starf-
semi á vegum rflcisins er rekin með
miklum halla. Ástæðan er sú, að
rekstraijöfnuður ríkissjóðs er ófull-
nægjandi mælikvarði á umsvif
ríkisins í heild og áhrif þeirra á
efnahagslífíð. Þessi rekstraijöfnuð-
ur nær aðeins til fíárhags ríkissjóðs
og ríkisstofnana í A-hluta fíárlaga.
Hann nær hins vegar ekki til ríkis-
fyrirtækja og sjóða í B-hluta og
annarra opinberra og hálfopinberra
fyrirtækja og sjóða í C-hluta ríkis-
fjármálanna, sem ég hef kallað svo.
Sannleikurinn er sá, að áhrif fjár-
málastjómar ríkisins á efnahagslíf-
ið í landinu ráðast af heildammsvif-
um ríkisins, en ekki af umfangi
A-hlutans eins. Þess vegna þarf að
skoða fjárreiður ríkisins í heild sem
hagstjómartæki í stað þess að ein-
blína á A-hlutann, því að hann er
aðeins hluti af miklu stærri heild.
III
Til að hægt sé að gera sér grein
fyrir væntanlegum áhrifum fíár-
málastjómar rikisins á þjóðarbú-
skapinn næsta ár þarf að hyggja
að þremur aðalatríðum, eins og ég
benti á hér í Morgunblaðinu af sama
tilefni bæði í fyrra og hitteðfyrra.
Fyrst þarf að skoða, hversu mik-
ils lánsfjár ríkið hyggst afíatil allrar
opinberrar eyðslu 1988 samkvæmt
frumvörpunum tveim. Lánsfíár-
þörfín sýnir beint, hversu langt
útgjöldunum er ætlað að fara fram
úr skattheimtu, og gefur því miklu
betri vísbendingu um fyrirhugaðan
greiðsluhalla ríkisbúskaparíns en
rekstraijöfnuður ríkissjóðs. Það
dugir ekki að einblína á afkomu
ríkissjóðs í A-hluta, heldur verður
líka að taka B- og C-hlutann með
í reikninginn. Þetta stafar af því,
að aðhald í fíármálum ríkisins hefur
í gmndvallaratriðum sömu áhrif á
verðbólgu og efnahag, hvort sem
það varðar t.d. niðurgreiðslur land-
búnaðarafurða í A-hluta, fjárútlát
byggingarsjóða í B-hluta eða lán-
veitingar fíárfestingarsjóða í C-
hluta. Á þessu þrenns konar að-
haldi er enginn munur, sem máli
skiptir. Ríkisstjómin hefur umtals-
vert fíárhagslegt húsbóndavald yfír
B- og C-hluta opinberra fíármála
eins og jfír A-hluta. Þess vegna
hefur hún líka vemlegt svigrúm til
aðhalds og spamaðar í B- og C-
hluta eins og í A-hluta.
Svo er annað. Það verður að
draga fram þann hluta heildarláns-
fíárþarfar opinberra aðila, sem
hefur þensluáhrif innan lands, og
skilja hann frá hinum hlutanum,
sem hefur engin slík áhrif. Til dæm-
is valda miklar innlendar lántökur
þenslu, ef fénu er eytt hér heima.
Þær hafa hins vegar engin þenslu-
áhrif, ef féð er notað til að endur-
greiða erlendar skuldir eða borga
vexti af þeim, því að þá streyma
peningamir strax úr landi. Þessi
aðgreining er nauðsynleg vegna
þess, að eitt höfuðmarkmið ríkis-
stjómarinnar nú sem fyrr er einmitt
að draga úr verðbólgu og viðskipta-
halla.
Svo er eitt enn. Það verður að
gera greinarmun á lántökum ríkis-
ins innan lands og utan. Þetta er
nauðsynlegt vegna þess, að erlend-
ar skuldir ríkisins em yfírleitt
þungbærari fyrir þjóðarbúið en
skuldir ríkisins við almenning hér
heima. Afborganir og vaxtagjöld
af erlendum skuldum renna í vasa
útlendinga, en greiðslur af innlend-
um skuldum valda einungis tekjutil-
færslu á innlendum vettvangi. Þess
vegna er skuldasöfnun ríkisins inn-
an lands yfírleitt minna áhyggjuefni
en skuldasöfnun erlendis.
IV
Lítum nú á frumvörpin tvö í ljósi
þessara sjónarmiða.
í fyrstu grein fíárlagafrumvarps-
ins kemur fram, að lánsfjárþörf
A-hluta ríkissjóðs nemur 4,2 millj-
örðum króna. Þessa fíár á að afla
innan lands með útgáfu spariskír-
teina og verðbréfasölu. Þar að auki
er byggingarsjóðum í B-hluta ætlað
að taka 6,2 milljarða að láni hjá
iífeyrissjóðum. Við þetta bætist, að
Byggðastofnun, Fiskveiðasjóður,
Framkvæmdasjóður, Iðnlánasjóður,
Landsvirkjun og fleiri opinberir og
hálfopinberir aðilar í C-hluta hafa
samkvæmt lánsfíárlagafrumvarp-
Dr. Þorvaldur Gylfason
„í ljósi reynslunnar er
þess vegna hætt við
því, að þensluhallinn
verði miklu meiri en 4,8
miUjarðar, þegar upp
verður staðið í árslok
1988. Þannig virðist
fjármálastjórn ríkisins
líklegtil að stuðla að
áframhaldandi þenslu
og verðbólgu á næsta
ári, ef ekki verður grip-
ið fastar í taumana.“
Fyrri grein
inu heimild til að taka 3,8 milljarða
að láni hér heima og erlendis. Þann-
ig nemur opinber lánsfjárþörf 1988
samtals 14,2 milljörðum (4,2 + 6,2
+ 3,8) eða um 6% af áætlaðri lands-
framleiðslu næsta ár. Takið eftir,
að ríkisbankamir eru ekki taldir
með í C-hluta, þótt færa megi rök
fyrir því, að þeir eigi heima þar.
Þessi 14,2 milljarða lánsfíárþörf
sýnir, hversu langt útgjöldum opin-
berra aðila er í raun og veru ætlað
að fara fram úr tekjum á næsta
ári. Þar eð hún nær til næstum
allra opinberra umsvifa og ekki
aðeins til hluta þeirra, gefur láns-
fíárþörfín miklu betri vísbendingu
um fyrirhugaðan halla á búskap
hins opinbera en rekstrarhalli ríkis-
sjóðs eins og hann birtist í A-hluta
fíárlaga.
V
Þessi greiðsluhalli þarf þó ekki
endilega að vera fyrirboði mikillar
verðbólgu. Ástæðan er sú, að mik-
ill hluti þeirra útgjalda, sem þessum
14,2 milljörðum er ætlað að standa
straum af, veldur ekki þenslu í þjóð-
arbúskapnum. Mestu máli skiptir í
þessu sambandi, að afborganir og
vaxtagreiðslur af erlendum lánum
opinberra aðila eru taldar munu
nema um 8 milljörðum króna. Þess-
ar greiðslur renna í vasa útlendinga
og valda því engri þenslu hér heima.
Sama á við um þá 1,4 milljarða,
sem á að veija til að greiða vexti
og afborganir af skuldum ríkissjóðs
við Seðlabankann umfram arð-
greiðslu bankans í ríkissjóð. Þessi
upphæð verður væntanlega “fryst"
í Seðlabankanum og veltur því ekki
út í efnahagslífíð. Eftir standa þá
4,8 milljarðar (14,2 + 8,0 + 1,4).
Þessari fíárhæð mun ríkið veita út
í efnahagslífíð umfram skatt-
heimtu, ef frumvörpin tvö verða að
lögum og lögunum verður fylgt.
Þetta er “þensluhallinn", sem ég
hef kallað svo. Honum er ætlað að
lýsa þeim hluta lánsfíárþarfar eða
greiðsluhalla ríkisins, sem veldur
þenslu í þjóðarbúskapnum. Að vísu
er þensluhallinn alls ekki einhlítur
mælikvarði á þensluáhrif fjárlaga,
því að fleira skiptir máli en hallinn
einn, en um það og fleira verður
fjallað í annarri grein.
Þessi 4,8 milljarða þensluhalli
nemur um 2% af áætlaðri lands-
framleiðslu næsta ár. Hann virðist
því ekki mjög mikill í sjálfum sér.
En hann er samt hættulegur að
mínum dómi vegna þess, að hann
getur kynt undir verðbólgu og við-
skiptahalla, þvert ofan í ásetning
ríkisstjómarinnar. Og hann getur
orðið mjög háskalegur, ef fjárlögin
sýna á endanum mun meiri halla
en frumvarpið gerir ráð fyrir í
fyrstu gerð, eins og næstum alltaf
hefur gerzt á undanfömum ámm.
Þar að auki er margföld reynsla
fyrir því, að ríkisútgjöld fara iðu-
lega langt fram úr fjárlögum.
í ljósi reynslunnar er þess vegna
hætt við því, að þensluhallinn verði
miklu meiri en 4,8 milljarðar, þegar
upp verður staðið í árslok 1988.
Þannig virðist flármálastjóm ríkis-
ins líkleg til að stuðla að áfram-
haldandi þenslu og verðbólgu á
næsta ári, ef ekki verður gripið
fastar i taumana.
Höfundur er prófesaor iþjóð-
hagfræði við Háskóla ísiands.
Örn og Örlygur:
Ritverk með 800
myndum eftir
Daniel Bruun
Sýning í Bogasal Þjóðminjasafnsins
Morgunblaðið/Sverrir
Örlygur Hálfdanarson útgefandi, Ásgeir S. Björnsson höfundur
myndatexta, Steindór Steindórsson þýðandi bókarinnar og Helgi
Magnússon bókavörður. Á bak við þá má sjá myndir á sýningunni
i Bogasal Þjóðminjasafnsins.
BÓKAÚTGÁFAN Öm og Örlyg-
ur hefur gefið út ritverkið
íslenskt þjóðlif í þúsund ár eftir
Daniel Bruun í þýðingu Steindórs
Steindórssonar frá Hlöðum. í rit-
inu eru um 800 teikningar,
uppdrættir og ljósmyndir eftir
Daniel Bruun.
Steindór Steindórsson, sem þýddi
bókina, sagði á blaðamannafundi í
tilefni útgáfunnar að Daniel Braun
hefði komið til íslands árið 1896
og rannsakað gamlar tóftir, kannað
fomar samgönguleiðir og margt
fleira. Segja mætti að Braun hefði
fundið ísland að nokkra leyti, eng-
um hefði til að mynda dottið í hug
að reyna að fínna samhengi fom-
leifa og þeirra húsakynna sem vora
til um síðustu aldamót. Hann hefði
verið framkvöðull á mörgum svið-
um. Til að mynda hefði hann verið
fyrsti maðurinn til að vinna að fom-
leifarannsóknum hér á landi með
vísindalegum hætti, og sá fyrsti til
að fínna samhengið f íslenskri húsa-
Srð. Að mati Steindórs gefur bókin
enskt þjóðlíf í þúsund ár þver-
sneið af húsakynnum íslendinga,
allt frá landnámsbæjum til húsa
síðustu aldamóta.
Ásgeir S. Bjömsson lektor, valdi
myndir bókarinnar ásamt örlygi
Hálfdanarsyni útgefanda og samdi
alla myndatexta nema við myndir
af fatnaði, en þá samdi Fríður Ól-
afsdóttir lektor. Að sögn Ásgeirs
þurfti að flokka og tölvuskrá mynd-
imar sem vora um 1600, og síðan
að afla fjölmargra upplýsinga til
að semja myndatexta. Upplýsing-
amar hefðu verið fengnar úr
minnisgreinum og ritum Brauns,
frá staðkunnugum fróðleiksmönn-
um um land allt, frá sérfræðingum
í ýmsum greinum menningarsögu
og úr flölda skjala og prentaðra
rita. Einnig hefði verið farið í vett-
vangsferðir víða um land til að
staðsetja myndir og kanna stað-
hætti. Ásgeir sagði að þessi leit
hefði borið góðan árangur því nú
Á öskju bókarinnar er mynd sem
tekin var 1897 af Svanfríði Jón-
asdóttur, Lundarbrekku i Þing-
eyjarsýslu.
væri um 98% myndefnisins þekkt.
Hann sagði ennfremur að verkum
Brauns mætti lýsa með einni setn-
ingu: að hann hafí fjallað um flest
það sem íslenskt var.
íslenskt þjóðlíf í þúsund ár er í
tveimur bindum og um 600 blað-
síður. í tengslum við útgáfu
bókarinnar efnir Bókaútgáfan Öm
og Örlygur til sýningar á myndum
og teikningum úr safni Daniels
Brauns í Bogasal Þjóðminjasafns-
ins. Þór Magnússon þjóðminjavörð-
ur opnar sýninguna á laugardag
klukkan 14, og henni lýkur um ára-
mót.
AF ERLENDUM
VETTVANGI
Verða jafnhamingjusöm eftir tiu ár eða munu efnahagsráðstafanir Gorbachevs hafa atvinnuleysi í
för með sér. '
Sovétríkin:
Tilfinningar í garð end-
urbótanna eru blendnar
FYRIR tiu árum kom út bók eftir franskan rithöfund sem bar
nafnið „Marx er dauður“. Á þeim tíma þótti þessi titill gefa
mikla bjartsýni til kynna. í dag er hægrisveiflan á fullri ferð á
Vesturlöndum og kommúnisminn virðist vera á hröðu undan-
haldi i austurblokkinm.
Breytingin á stefnu Sovétríkj-
anna hefur átt sér stað á
ótrúlega skömmum tíma og vest-
ræn ríki er enn tortryggin gagn-
vart henni. Sumir spyija, rétt eins
og við vinslit Kínveija og Sovét-
manna, hvort þetta sé ekki bara
brella sovéskra sijómvalda, sem
vilji slá ryki í augu Vesturlanda.
Nær væri reyndar að spyija hvort
endurbætumar muni ná fram að
ganga og hvaða þýðingu breyting-
ar innan Sovétríkjanna hafí fyrir
Vesturlönd. Er það vestrænum
rflgum til góðs að fijálslyndari
stjóm taki við í Sovétríkjunum?
Reynum fyrst að svara því hvort
endurbætur Gorbachevs muni ná
fram að ganga. Okkur á Vestur-
löndum virðist sem hann sé að
bjóða Sovétmönnum eitthvað sem
þeir alls ekki geti hafnað, vestrænt
frelsi og lýðræði. Hann freistar
Rússa með loforðum um vestræna
velmegun, en fer í leiðinni fram á
það við þá að þeir drekki minna,
reyni að halda aftur af heimsfrægu
iðjuleysi sínu og hætti að setja
allt sitt traust á að stjómvöld færi
þeim velferðina á silfurfati. ígrandi
hækkun á nauðsjmjavöram og
horfíst í augu við timabil niðumíð-
slu og afturfarar á undanfömum
áratugum.
Endurbætur á efnahagskerfi
Sovétríkjanna fela meðal annars í
sér að mannafla verður ekki hrúg-
að í stöður langt umfram nauðsjm,
en um leið eykst hætta á að til
atvinnuleysis komi í landinu í ein-
hveiju mæli. Ræður Gorbachevs
gefa til kjmna að hann geri sé
grein fyrir því að Rússar séu orðn-
ir værukærir og lítt gefnir fyrir
brejfíngar. Lenín gerði sér grein
fyrir þessu líka: „Rússar era leti-
dýr og vilja hafa það náðugt."
Vilja sumir líkja endurbótum hans
við tilraunir Péturs mikla, sem taldi
þegna sína verða vestrænni ef
hann skipaði þeim að raka af sér
skeggið. Telja hinir sömu að
Gorbachev standi á stalli fjarri
fólkinu og reyni úr upphafínni fjar-
lægð að breyta því.
Teikn um brejfíngamar í efna-
hagslífinu era ekki uppörvandi.
Ólfld því sem gerist i Austur-
Evrópu og Kína hafa Rússar litla
reynslu af markaðshagfræði. Að-
eins era liðin rúmlega hundrað ár
síðan bændur voru leystur úr
ánauð, en þegar hafa liðið 70 ár
frá Október-byltingunni. Umbætur
í sovésku efnahagslífí þýða fyrst
og fremst að óarðbærum yerk-
smiðjum verður lokað og í kjölfar
þess verður að segja verkamönnum
upp. Á Vesturlöndum hefur einn
höfuðkostur kommúnismans hing-
að til verið talinn atvinnuöryggi,
sem nú á á að kasta fyrir róða.
Vesturlandabúar hafa tilhneyg-
ingu til að líta svo á að hlutverk
Vesturlanda sé að tryggja að end-
urbætur Gorbachevs í efnahags-
málum nái fram að ganga á sem
skemmstum tíma. Þetta er eitt
gleggsta dæmi um oflátungshátt
Vesturlanda í seinni tíð. Það er
harla fátt sem hægt er að gera til
aðstoðar sovésku efnahgslífi sem
gerir Sovétmönnum auðveldara að
sætta sig við þann óumflýjanlega
niðurskurð sem fylgir umbótum í
efnahagslífí.
Jafnvel þótt Rússland haldi
áfram að þoka sér í átt að vest-
rænni hugmyndafræði, má spyija
á hvem hátt það komi vestrænum
ríkjum til góða? Orðið, hugmynda-
fraeði, með sinni víðtæku merk-
ingu, er útlent í munni sovésku
þjóðarinnar. Og það sem meira er,
hugmjmdafræði er skammlíf og
tákn síns tíma, en ríki og þjóðir
era langlífar og kreíjast stöðugt
nýrrar hugmyndafrseði. Það að
þessi nýja „þíða“ í Sovétrflgunum
geti fært milljónum manna von,
sem enn þjást vegna afáts komm-
únismans, er engum vafa undirorp-
ið, en sé litið til kommúnismans í
sögulegu samhengi blasir við sú
harðneskjulega staðrejmd að á
vissan hátt hefur hann orðið Vest-
urlöndum til góðs.
Án hvatningar úr austri er vafa-
samt að Evrópa hefði sameinast
eftir seinni heimsstjnjöldina. Án
„sovéskra friðarins“ í Austur-
Evrópu hefði eftlaust soðið uppúr
í Balkanlöndunum. Og án þjóð-
félags sem hélt aftur af hæfileikum
þegna sinna eins og Sovétríkin og
Kína hafa gert, væri frumkvæði
Vesturlanda í eftiahags- og menn-
ingarmálum ef til vill ekki eins
afdráttarlaust og raun ber vitni.
Kommúnisminn hefur einnig
skapað Vesturlöndum sameigin-
legan óvin, sem þjappar þeim
saman og gerir fólk á Vestur-
löndum reiðubúið til að greiða hátt
gjald til að halda friðinn. Þrátt
fyrir alla þeirra ósanngimi hafa
kommúnistastjómir sýnt Vestur-
löndum fyllstu kurteisi í hemaðars-
amskiptum (ef frá eru talin Kúba
og Kórea). Á tímum kommúnis-
mans í Sovétríkjunum hafa
hermenn Bandaríkjanna og Breta
aldrei barist við sovéskan her.
Það væri fáránlegt að staðhæfa
að alræðið sé okkur á Vestur-
löndum í hag og því skuli viðhaldið,
en allar breytingar hveiju nafni
sem þær nefnast kosta fómir. Ef
kommúnisminn er í rejmd á undan-
haldi, mun það sem rejmt verður
að kaffæra við umbætumar koma
upp á yfirborðið síðar. Víki kom-
múnisminn í Sovétríkjunum mun
það ekki verða til þess að þjóðir
landsins tapi einkennum sinum
heldur þvert á móti mun það verða
til þess að skerpa einkenni þeirra.
Sérfræðingar í stjémmálum hafa
löngum velt vöngum yfir því hvort
sovésk stjómmál séu meira þjóðleg
en hugmjmdafræðileg og víst er
að hlutföllin í þeirri blöndu í so-
véskum stjómmálum eru óþekkt.
Það er hins vegar ljóst að ef kenni-
setningin lætur undan síga sækir
arfleifðin á.
Basði Kína og Rússland skortir
hefð fyrir frelsinu, sem er aðalá-
stæða þess að núverandi brejrting-
ar eða framfarir gætu enn snúist
upp í andhverfu sína við það eitt
að flokksleiðtogi eða einstakir
stjómmálamenn hverfa. Báðar
þessar þjóðir búa enn við stjóm-
kerfi sem er órafjarri lýðræðislegu
stjómarfari. Þó sýnir nútímasagan
okkur að friður getur aðeins
byggst á hæversku lýðræðisríkja.
Þjóðir sem stjómað er af lýðræðis-
lega kjömum fulltrúum ráðast ekki
hvorar á aðra.
Þrennt getur gerst í Sovétríkj-
unum. Gorbachev gæti mistekist
að framkvæma umbætumar sem
hann hefur boðað, sem þýðir aftur-
hvarf til íhlutunar hersins í stjóm-
un landsins og skerðing frelsis.
Hugsanlega kemst hann hálfa leið
í umbótunum, sem gerir sovéska
kommúnismann að enn skemmti-
legri andstæðingi fyrir Vesturlönd
að sameinast um. Og Gorbachev
gæti tekist að umbreyta kommún-
ismanum á löngum tfma í eitthvað
sem ætti meira skylt við vestrænt
lýðræði. Hvað sem verður er niður-
staðan fyrir Vesturlönd ætíð sú
sama, að um ófyrirsjáanlega
framtfð munum við búa við stjóm-
málalegt og hemaðarlegt öryggi,
óháð því hvað verður um þjóðina
í austri.
Byggt á grein í Daily Tele-
graph.