Morgunblaðið - 07.12.1991, Blaðsíða 12

Fóstbræður
Bókmenntir
Guðrún Þóra Gunnarsdóttir
Guðmundur Andri Thorsson: Is-
lcnski draumurinn. Skáldsaga,
200 bls. Mál og menning 1991.
íslenski draumurinn er tálsýn,
eitthvað sem ekki er. íslenski draum-
urinn snýst um það að vera allt
annað en maður er og umfram allt
að fást ekki við það sem hæfileikar
manns standa til heldur takast á við
það sem maður ræður ekki við. ís-
lenski draumurinn snýst um það að
skálda tiiveru sína. Hann er stytta
á Austurvelli: Jón Sigurðsson Vér
mótmælum allir. Hann snýst um það
að vera frjáls og óháður en vera í
rauninni rígbundinn og ófijáls,
einskis megandi þegar öll kurl koma
til grafar.
Islenski draumurínn er önnur
skáldsaga Guðmundar Andra og
talsvert frábrugðin hinni Kátu ang-
ist sem kom út árið 1988. Þar var
á ferðinni gáskafull og tiltölulega
saklaus saga ungs manns sem varð
ástfanginn. Nýja sagan er á. mun
þyngri og alvarlegri nótum. Guð-
mundur Andri kryfur Islenska
drauminn, reynir að kafa í þessa
sérstæðu þjóðarsái og að því leyti
er þessi saga í beinu framhaldi af
Rímsí rams-þáttum hans á Rás 1.
Mér finnst þó sterkasti og áhuga-
verðasti þráður þessarar sögu vera
vináttan, traust okkar á öðru fólki
og hvernig við þekkjum hvert ann-
að. í henni er líka spurt hvort við
komust einhvern tímann á bak við
gervi hvers annars og síðast en ekki
síst hvernig allt geti orðið einhvern
veginn öðruvísi en við ætluðum; —
ráðum við engu í lífinu?
í íslenska draumnum eru sagðar
margar sögur, tvær eru þó sýnu
mestar: Saga feðgana Sigurðar og
Kjartans. í fyrstunni virðast þessar
sögur lítt tengjast en þeim vindur
fram samtímis i frásögn Hrafns sem
er sögumaður og náinn vinur Kjart-
ans. Það er raunar þessi vinátta sem
er hvati þess að Hrafn fer að segja
sögur, hann er að reyna að átta sig
á þeim atburðum sem gerst hafa í
lífi hans um það leyti er sagan hefst.
Má því segja að hér sé minnt á þá
rammíslensku hefð að grípa tjl sög-
unnar þegar staðið er frammi fyrir
einhveiju óútskýranlegu. Hrafn
leggur mikla áherslu á að það er
hann sem er að segja þessa sögu.
Þetta gerist allt í hausnum á mér.
Og stundum koma setningar á borð
við þessa: Hún var að hugsa. Hugs-
aði hann. Hugsa ég. Lesandinn er
því minntur á það að þetta er Hrafns
saga, þetta er hans sýn á hlutina,
þannig skáldar hann veröldina. Það
merkilega er að hann á erfitt með
að sjá fyrir sér líf sinna eigin for-
eldra og afans, sem elur hann upp.
Það er umhugsunarefni afhveiju svo
er háttað því saga foreldra Kjartans
stendur honum Ijóslifandi fyrir sjón-
um. Það er eins og hann sé kominn
of nálægt sjálfum sér til að geta
höndlað söguna. Alltaf þegar hann
var að reyna að sjá ömmu sína og
mömmu fyrir sér þá er sú hugsun
orðin að klisjum úr bíómyndum.
Hann kemst ekki nær þeim en að
Guðmundur Andri Thorsson
horfa á myndir af þeim hlutlausum
augum en án alls skilnings. Ég er
engu nær.
Sagan er reyndar meira en hálfn-
uð áður en lesandinn fær að vita
eitthvað að ráði um Hrafn og hans
fólk. Það er því eins og Hrafn sé í
fyrstu aðeins rödd án iíkama, án
nokkurrar persónugeivingar. Það
helst reyndar í hendur við sjálfsmynd
hans á menntaskólaárunum, þegar
vinátta þeirra Kjartans er hvað nán-
ust. Hrafni finnst hann ekki neitt,
neitt. Hann er upptekinn af um-
hverfmu og reynir í sífeliu að sjá sig
með augum annarra og veit því aldr-
ei hvernig hann á að sér að vera.
Kjartan er áberandi persóna og
það er hann sem er ráðandi í vina-
sambandinu en Hrafn er hlustand-
inn. Kjartan er ekki að vandræðast
með að vera eitthvað annað og um-
Morgunblaðið/Sverrir Vilhelmsson
Einsöngvarar, Langholtskórinn og Sinfóníuhljómsveit að flutningi loknum.
Mozarttónleikar
_________Tónlist_____________
Jón Asgeirsson
Wolfgang Amadeus Mozart lést
5. desember 1791 og sama mán-
aðardag, tvö hundruð árum síðar,
flytur Sinfóníuhljómsveit Islands
tvö af meistaraverkum snillings-
ins, Júpitersinfóníuna og Sálu-
messuna. Tónleikarnir hófust á
Júpitersinfóníunni, er fékk það
nafn vegna stærðar sinnar og
það, að í þessu verki er spáð fyr-
ir um framvindu sinfónískrar tón-
listar, sem fram að þeim tíma
hafði helst verið til skemmtunar
og sjaldnar vettvangur tilfinning-
alegrar túlkunar eða skáldlegra
tilþrifa.
Upphaf verksins er spunnið úr
tveimur andstæðum, krefjandi og
hrynsterku upphafsstefi, sem
svarað er með Ijúfsáru millistefi.
Ur þessari sérkennilegu andstæðu
innan aðalstefsins var ekki unnið
af hálfu stjómandans. Aukastefíð
var fallega fiutt og sömuleiðis lok-
astefið. Urvinnslukaflinn er að því
leyti til sérstæður að meginhluti
hans er unninn úr niðurlagi loka-
stefsins og er sá tónvefnaður sér-
lega áhrifamikill. I heild var fyrsti
kaflinn vel fluttur. Hægi kaflinn,
Andante cantabile, var hins vegar
eins og leikinn beint af blaðinu,
í föstum takti og án þess að leika
með þær fallegu tónhendingar,
sem er aðal þessa tregafulla
„söngþáttar”. Menúettinn var
ágætlega leikinn en lokakaflinn
var allt of hraður, svo að sérkenni-
leg raddskipan og úrvinnsla tón-
hugmynda rann saman og varð
ógreinileg. Fyrirbrigði eins og
skaranir stefja og hrynrænar and-
stæður, t.d. í úrvinnslukaflanum,
urðu ruglingslegar. Hraðinn er
Allegro molto og hvað segir það,
eða, er vitað hversu hratt það
merkti á tímum Mozarts?
Seinna verkið var Sálumessan
eftir Mozart og Sussmayr. Mozart
náði ekki að ljúka við Lacrymosa-
kaflann og seinni hluti hans og
fjórir næstu kaflar eru algjörlega
samdir af Sussmayr. Síðasta kafl-
ann vinnur Sussmayr úr tónhug-
myndum tveggja fyrstu kaflanna
og lýkur verkinu með Kyrie-fúg-
unni. Hvað sem þessu líður er
Sálumessan áhrifamikið verk og
var mjög vel flutt. Kór Langholts-
kirkju, undir stjórn Jóns Stefáns-
sonar, söng glæsilega og til nefna
eitthvað sérstaklega, var kórinn
sérlega góður í Kyrie-fúgunni,
Rex tremendæ, Confutatis og
frægasta þætti messunnar, Lac-
rymosa.
Sólrún Bragadóttir söng glæsi-
lega Te decet hymnus í upphafs-
þættinum en fyrsti einsöngsþátt-
urinn er Tuba mirum, sem Viðar
Gunnarsson söng mjög vel í sam-
spili við Sigurð Þorbergsson bás-
únuleikara. Guðbjörn Guðbjörns-
son söng Mors stupebit, Elsa
Waage Judex ergo og Sólrún
Bragadóttir Quid sum, miser tunc
sedebit. Þættinum lauk með sam-
söng einsöngvaranna, sem sungu
mjög vel en mest var nýjungin
að heyra í Elsu Waage og er þar
söngkona sem vert væri að fengi
tækifæri tii að sýna hvað í henni
býr. Samsöngsþættir einsöngvar-
anna Recordare og Benedictus
voru mjög vel fluttir. Það var
auðheyrt að hljómsveitarstjórinn
Petri Sakari hafði unnið Sálu-
messuna vel og flutningurinn í
heild var mjög góður.
hverfið skiptir hann ekki máli. Hann
er glæsimenni með hendur sem tak-
ast á við alla hluti á farsælan hátt.
Þeir félagarnir halda til Kaupmanna-
hafnar eftir stúdentspróf en eftir
situr stúlka Kjartans ófrísk að barni
þeirra. Eftir ár ytra heldur Hrafn
heim á leið og fyrr en varir er hann
kominn í sambúð með stúlkunni sem
sat heima og elur upp barn hennar
og Kjartans en hann dvaldi úti í
Kaupmannahöfn í þijá vetur.
Þetta minnir á aðra sögu, aðra
fóstbræður endur fyrir löngu. Þessi
létta vísun í Laxdælasögu dýpkar
vináttustúdíuna sem er svo gegn-
umgangandi í þessari bók. Mér
fínnst reyndar niðurstaðan nokkuð
dapurleg og kunna eftirfarandi
hugsanir Hrafns að varpa ljósi á það:
[.:.]og ég hélt að mér kynni að
hlotnast hlutdeild í lífi hans og ljósi,
ég hélt að líf manns væri kannski
undir öðrum komið, en svei mér þá
ég veit það ekki, klirr klirr, ekkert
er öðrum að kenna, ekkert er öðrum
að þakka, ekkert kemur öðrum við.
(7677)
Það er sterkur undirtónn í þessari
sögu, ógnvænlegur og maður bíður
válegra tíðinda og þau láta ekki á
sér standa. Frásagnaraðferðin
minnir um margt á spennusögur því
að í þeim kemur oft ekki í ljós hver
morðinginn er fyrr en á síðustu
blaðsíðunni. í þessari sögu er fátt
látið í ljós en ýmislegt er gefið í
skyn. Framanaf er manni til dæmis
ekki alveg ljóst afhveiju verið er að
segja sögu föður Kjartans svo ná-
kvæmlega. En það skýrist eftir því
sem á líður söguna og er mikilvægur
þáttur þesp að átta sig á persónu
Kjartans. Það kemur líka í ljós að
Kjartan og Hrafn tengjast sterkari
böndum en fóstbræðraböndum.
Kaflana um föðurinn hefði þó að
ósekju mátt stjdita eitthvað og
skerpa með því frásögnina.
Sögulok eru sterk en þau leysa
ekki gátuna, öfugt við hefðbundnar
spennusögur, mörgum spurningum
er ósvarað.
Enn er margt ósagt um söguna
því hún er býsna margslungin þótt
hún fari hægt af stað og láti kannski
ekki mikið yfir sér. Guðmundur
Andri hefur gott vald á stíl og hann
á auðvelt með að fanga flóknar til-
finningar í einföld orð. Það er mikið
um endurtekningar og ein þeirra er
lýsingin á höndum Kjartans og
reyndar föður hans einnig, sögulok
varpa svo nýju og óhugnanlegu ljósi
á þessa lýsingu.
íslenski draumurinn er eftir því
sem á líður eitt samfellt áreiti, sagan
togar og pikkar í lesandann, fær
hann til að hugsa ef það orð er ekki
skilið á of klisjukenndan hátt.
Georg í mannheimum
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundar: Jón Marinósson og
Jón Armann Steinsson. Prent-
verk: Prentsmiðjan Oddi hf. Út-
gefandi: Mál og menning.
Bráðsmellin myndasaga, bók sem
gaman er að setjast með á rúm-
stokk barns, lesa, skoða og ræða
fyrir svefninn. Kemur þar margt
til, en það fyrsta, að umgangur
okkar um jörðina setur hroll að
hugsandi fólki. Það annað, að höf-
undar láta dýr, _ ekki menn, leita
ráða til úrbóta. í þriðja stað kem-
ur, að höfundar gera þetta á meist-
aralegan hátt, með frábærum
myndum og fyndnum texta. Sem
sé bók er vekur athygli, heldur
henni til enda, vekur spurnir, sem
ungur leitar svara við hjá sér reynd-
ari.
Snæland er fegursti staður jarð-
ar, og þar Iifa dýr í sátt og sam-
lyndi. Aðalsöguhetjan Georg, ung
mörgæs, skemmtilegur ærslabelg-
ur. Þar kemur, að Snæland breytist
í ruslahaug. Draslið berst frá mann-
heimi, Fögruborg, bæði sem rek og
líka er tækni beitt til þess að koma
því þangað. Dýr flýja, öll nema
Georg, hann snýst til varnar, ákveð-
ur að fara og hitta þá kumpána
Njörð borgarstjóra og Mörð ráð-
gjafa hans. Mörgæs reynist sú för
erfið, en með hjálp Rósu hvals,
Frá Snælandi.
Lofts flugpósts og Fúsa póstmúsar
tekst það. Ekki reynast þeir viðtals-
þýðir, borgarstjórinn og ráðgjafinn,
reyna með her að losna undan kröf-
um Georgs, og það er ekki fyrr en
dýr jarðar öll taka til sinna ráða,
að sigur vinnst: Menn og dýr taka
til við að hreinsa jörðina á ný. Ekki
vil ég ræna lesendur þeirri gleði að
kynnast sjálfir úmnnslu höfunda á
efnisþræði, læði því þó með, að
Georg heldur sem hetja heim.
Heillandi ævintýri, sagt á snjöllu,
lipru máli, fagurlega skreytt mynd-
um, sem vekja aðdáun. Hafi höf-
undar heiður og þökk fyrir; útgáfan
líka, sem í engu hefur til sparað
að búa snjalla bók í skrautbúning.
Þessi bók á erindi á náttborð allra
barna.
Ný sjómannabók
Sveins Sæmundssonar
Bókaútgáfan Setberg hefur gef-
ið út nýja sjómannabók eftir
Svein Sæmundsson — Brolsjór
rís, lífssigling Einars Bjarnason-
ar skipstjóra.
í frétt frá útgáfunni segir m.a.:
Einar er Skaftfellingur, sem fór
ungur á togara og var á sjónum í
hartnær 30 ár. Einar varð skip-
stjóri úm tvítugt. Hann lenti í miklu
harðræði þegar farþegaskip sigldi
skip hans niður í fárviðri fyrir Norð-
urlandi. Þar fórust tveir skipveijar
hans en fyrir harðfylgi hans björg-
uðust aðrir tveir og hann sjálfur.
Einar sigldi öll stríðsárin þar sem
hættur af völdum stríðstóla ógnuðu
hveiju fleyi. Válynd veður á hafínu
og myrkvun urðu mörgum sjómanni
þung í skauti.
Við erfiðar aðstæður auðnaðist
Einari og skipshöfn hans að bjarga
skipbrotsmönnum sem í marga
daga höfðu verið slasaðir á fleka.
Sveinn Sæmundsson skráði bók-
ina Brotsjór rís. Hann hefur áður
skrifað níu bækur um sjómenn, síð-
Einar Bjarnason
ast um Guðmund skipherra Kjærne-
sted. Sveinn skrifaði ásamt Steinari
J. Lúðvíkssyni bókina Fimmtíu flog-
in ár, atvinnuflugsögu íslendinga,
sem kom út í tveim bindum árin
1989 og 1990, en Sveinn var blaða-
fulltrúi Flugleiða og fyrirrennara í
rúma þijá áratugi.