Morgunblaðið - 07.12.1991, Blaðsíða 56

56
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. DESEMBER 1991
Manngerðir hellar
Bókaútgáfa Menningarsjóðs hef-
ur gefið út bókina „Manngerðir
hellar á Islandi” og er hún rituð
af Arna Hjartarsyni, jarðfræð-
ingi, Guðmundi J. Guðmunds-
syni, sagnfræðingi, og Hallgerði
Gísladóttur, safnverði. Hér á eft-
ir eru birtir tveir kaflar úr bók-
inni, Papar og Steinhellir:
Papar
Sú skoðun að papar hafi búið í
manngerðu hellunum á Suðurlandi
hefur átt miklu fylgi að fagna bæði
meðal fræðimanna og almennings.
Papasagnir eru tengdar nokkrum
hellum og einnig eru til örnefni sem
sumir vilja meina að séu sprottin
af eldfornu helgihaldi í hellunum.
Helstu málsvarar þessarar kenning-
ar meðal fræðimanna eru þeir
Brynjúlfur frá Minnanúpi, Einar
Benediktsson og Árni Óla. Brypjúlf-
ur skrifaði nokkrar greinar í Árbók
Hins íslenska fornleifafélags á
fyrsta tug 20. alodar. Áhugi hans
á hellunum tengdist almennum
rannsóknum hans á íslenskum forn-
minjum en þó er ljóst að hugmynd-
in um að þeir væru frá forsöguleg-
um tíma og tengdust vist írskra
einsetumanna á íslandi heillaði
hann sérstaklega. Fyrstu skrif hans
um þetta mál eru í Árbók Hins ís-
lenska fornleifafélags frá 1990 þar
sem hann lýsir hellinum á Vestri-
Geldingalæk. Brynjúlfur þóttist sjá
að hellirinn væri manngerður en
þótti það samt með ólíkindum vegna
þess hve bergið er hart og hve hell-
irinn allur er sérkennilegur. „Og
það er ekki laust við, að hið sér-
kennilega við fráganginn ... vekji
hjá manni þá hugmynd, að hellirinn
hafi eitthvað steinaldarlegt við sig.
Út í það fer ég samt ekki.”
í framhaldi af þessu skoðaði
Brynjúlfur nokkra hella undir Eyja-
fjöllum og birti um það nýja grein
í Árbókinni 1902. Hellarnir sem
hann kom í voru m.a. Rútshellir,
Rauðafellshellar, Seljalandshellar
og Kverkarhellir. Að auki athugaði
hann nokkra náttúrugerða skúta,
s.s. hellinn í Dímon og Paradísar-
helli, og sá strax hinn mikla mun
á þeim og manngerðu hellunum. í
greininni sést að hugmyndir hans
hafa verið að þróast. Hann sann-
færist um að hellarnir séu mann-
gerðir en undrast að menn skuli
hafa lagt það á sig að höggva út
svo hart berg þar sem nægt bygg-
ingarefni var til staðar eins og und-
ir Eyjafjöllum.
„Áuk þess eru hellarnir svo
myndarlega, og mér liggur við að
segja snildarlega gjörðir, að það
lýsir talsverðri kunnáttu. Þeir sem
hjuggu þá út, virðast hafa verið
allvel æfðir í því.verki. Mér liggur
við að efast um, að hellarnir séu
frá íslands bygðar tíma. Mundi
ekki hugsanlegt að þeir gætu verið
eldri. Mér hefir dottið í hug að þeir
kunni, ef til vill, að vera eftir
papa ...”
Þarna eiu papar í fyrsta sinn
orðaðir við hellana á prenti. Brynj-
úlfur bætir því við að tveir „merkir
og menntaðir menn” sem hann átti
tal við hafi báðir komið fram með
þessa sömu tilgátu án þess að hafa
heyrt af henni fyrst.
Brynjúlfur frá Minnanúpi skoðaði
hella í Efrahvoli í Hvolhreppi árið
1904 og í þeirri ferð yoru papar
honum ofarlega í huga. í grein sinni
„Enn um hella” í Árbók Fornleifafé-
lagsins 1905 skrifar hann:
„Skamt fyrir neðan hellana hefir
lækurinn einhvern tíma á löngu
liðnum öldum grafið stóran krók út
í vestur-bakka sinn. Þar er nú gró-
inn grashvammur. Hann heitir Ira-
hvammur. Sú sögn er um hann, að
þar hafi verið dysjaðir írskir menn,
sem fornmenn hafí drepið. Nokkurn
spöl fyrir ofan hellinn, hér um bil
í beinni stefnu milli bæjanna Þóru-
núps og Kotvallar, er móahæð, eigi
all-Iítil. Hún heietir Iraheiði. Engin
sögn er um tildrög þess örnefnis,
en án efa stendur það í sambandi
Ljósmyndir/Guðmundur J. Guðmundsson
Kolholtshellir í Flóa er talinn frá því á miðöldum og líklega hefur verið búið í honum.
við hitt, þar sem svo skamt er á
milli. Get ég ekki neitað því, að
mér þótti gott að heyra um þessi
ömefni þar í nánd við hellinn og
silungalækinn, því þau styrkja
Papa-hugmynd mína heldur en hitt,
þótt þau, auðvitað, sanni hana
ekki.”
Einar Benediktsson skáld var
sýslumaður Rangæinga 1898—
1906. Hann hafði eldlegan áhuga
á sögu þjóðarinnar og einkum for-
sögu landnámsins og samdi um það
efni bæði greinar og kvæði. Hug-
myndir Einars voru róttækari en
Brynjúlfs því hann gerði ekki ein-
ungis ráð fyrir pöpum heldur einnig
mun eldra landnámi. Með skrifum
sínum varð hann upphafsmaður að
kenningum sem lifa góðu lífí enn í
dag með þjóðinni og hafa jafnan
síðan átt sterka málsvara. Þetta eru
hugmyndirnar um rótgróna byggð
á Islandi fyrir landnám norrænna
manna.
Á öðrum áratug 20. aldar eru
papakenningarnar orðnar það út-
breiddar að Matthías Þórðarson fer
á stúfana með umfangsmikla rann-
sókn og skoðar fjölmarga hella í
Árnes- og Rangárvallasýslum eins
og áður hefur verið greint frá. Nið-
urstaða hans var sú að ekkert benti
til papa í manngerðu hellunum.
Brynjúlfur var þá látinn en Einar
hafði sannast sagna ekki mikið álit
á Matthíasi sem vísindamanni.
Kristinn Albertsson hefur sagt eft-
irfarandi sögu sem lýsir þessu vel:
„Öllum er kunnugt um hugmynd-
ir Einars Benediktssonar um hell-
ana á Rangárvöllum, sem hann taldi
að væru gamlir, fornir mannabú-
staðir og gerði sér ýmsar hugmynd-
ir hveijir þar hefðu búið á forsögu-
legum tíma, hvort það væru Fö.nek-
íumenn eða aðrir. Honum féll illa
við Matthías Þórðarson fornminja-
vörð að því leyti að hann vildi ekki
ganga inn á allar hugmyndir Einars
um hellana og íbúa þeirra til forna,
sem óyggjandi sannindi, 1. desem-
ber 1931, veturinn sem Einar Bene-
diktsson bjó í París með vinkonu
sinni Hlín. þá komu allir ungir ís-
lendingar, við vorum einir 12 eða
15, til að óska þjóðskáldinu til ham-
ingju þennan þjóðhátíðardag og
gerðum boð á undan okkur að við
ætluðum að taka með okkur áfengi
handa honum. Hlín ætlaði að und-
irbúa kaffiborð um miðnættið. Við
sátum þarna við langborð og Einar
fyrir borðsenda í miklum hæginda-
stól en á vinstri hlíð hans sat ég.
Allt í einu segir Einar yfir allan
Sápur eða útskot sem höggvið er í vegginn á Steinahelli undir Eyja-
fjöllum.
§g§gl^~^T W7 ’*Y*

Hellirinn á Arnarhóli í Flóa er með stærstu hellum landsins. Hann
er nú notaður sem kartöflugeymsla.
mannsöfnuðinn: „Nú má ég til þeg-
ar hér eru svo margir ungir Islend-
ingar staddir að segja við_ ykkur
nokkur orð um forsögu Islands.
Mikið afskaplega er það kvalífíser-
aður idiót hann Matthías fornminja-
vörður.” Þá halla ég mér að Einari
og segi við hann: „Heyrðu Einar
getur ekki verið að það sé einhver
hérna inni sem er skyldur honum.”
Einari brá og þótti þetta leiðinlegt
og sagði: „Heldurðu að það geti
verið, er ég þá búinn að tala af
mér?” Þá segi ég: „Ja, hann er
nefnilega föðurbróðir minn, Matthí-
as fornminjavörður.” Þá hló Einar
og sagði: „Dauði og saltjökull, þá
held ég að við .tölum um eitthvað
annað.””
Matthíasi Þórðarsyni tókst ekki
að kveða kenningar þeirra Brynj-
úlfs og Einars í kútinn og alla tíð
hafa verið mjög skiptar skoðanir
um þetta mál.
Steinahellir
Steinahellir er um 1 km vestan
við bæinn að Steinum undir Eyja-
fjöllum, fast við þjóðveginn þar sem
Holtsós teygir sig upp undir Steina-
ijall. Hann er grafinn í sandstein,
för eftir melgresi getur að líta í
bergi. Ofan við hellinn og fyrir aust-
an hann eru miklar skriður, stór-
grýti og björg sem fallið hafa úr
fjallinu. Skriðuhætta er mikil. Hell-
irinn er vafalaust manngerður að
mestu leyti. Þó getur verið að öldu-
rót frá hærri sjávarstöðu hafí verið
búið að hola út skúta í sandsteininn
áður en mannshöndin kom til sög-
unnar. Hinn víði og hái munni hell-
isins líkist ekki manngerðum hellis-
munna. Hellirinn er 16 m langur
en hefur verið nokkru lengri því
brotnað hefur framan af honum.
Víða er hann 9—10 m á breidd.
Steinahellir hefur gegnt fjölþættu
hlutverki. Lengst af var hann Pjár-
hús og heyhlaða. Jafnframt var
hann þinghús um tíma og í honum
voru smíðuð skip.
Hellirinn var þingstaður Eyfell-
inga í tæpa öld, frá 1818 til 1906.
Meðan Steinahellir var notaður til
þinghalds var vel um hann búið.
Vandað timburþil með gluggum var
þá fyrir hellismunnanum, með
læstri hurð. Magnús Jónsson bóndi
í Steinum lét stækka hellinn um
1890 og fékk til þess Brunna-Svein-
björn Sveinsson á Rauðafelli. Sagt
er að Krukkur hafí spáð því að
Steinahellir myndi hrynja yfír þing-
heim. Ekki fór þó svo en eitt sinn
hrundi stórt stykki úr hellisloftinu
og drap níu ær. Var þá sagt:.„Kom
að því sem Krukkur spáði.” í alda-
raðir notuðu Steinabændur helli
sinn sem fjárhús. Þar er pláss fyrir
um 60 kindur og hæfilegt heyrými.
Á síðustu árum hefur Steinahellir
verið vélageymsla.
í sóknarlýsingu frá 1840 segir:
„Steinahellir er einn sá nytsam-
asti og merkilegasti hellir. Var þetta
fjárhellir til ársins 1820, er þá fyr-
ir framkvæmd þáverandi hrepps-
stjóra, Magnúsar Sigurðssonar á
Leirum, tekinn til þinghúss fyrir
gjörvalla sveitina. Var þá byggt til
með tveimur gluggum framarlega
í hellismunnanum ofan frá bergi
og niður til grundvallar, svo þessi
hellir er sem næst og lokað hús.
Lengd hellirsins er frá þili 20 al.,
vídd 11 al., hæð á þili 5 al., en
fyrir framan þilið er forskáli nokkur
8 al. að lengd og 16 á vídd. í for-
skála þessum eru skip venjulega
smíðuð vegna skýlis.”
Á íjárkláðaárunum síðari, vorið
1858, gerðu eyfellskir bændur upp-
reisn gegn yfirvöldum sýslu og
lands við Steinahelli. Þeim hafði
verið skipað að baða fé sitt eins og
öðrum landsmönnum. Fjárkláði
heijaði þá víða um land en hafði
þó ekki borist undir Eyjafjöll.
Trampe stiftamtmaður ásamt sýsl-
umanni Rangæinga stefndu bænd-
um á fund sinn að Steinahelli og
lásu þar yfir þeim tilskipun um að
bða án tafar að viðlögðum refsing-
um. Þegar sýslumaður gerði sig lík-
legan til að skrifa upp nöfn bænda
gripu þeir svipur sínar og lömdu
allt í kring um sýslumann uns þeir
höfðu nær hrakið hann út í Hellis-
vatn. Stiftamsmanni varð ekki sel
og tók aftur öll sín valdboð en
bændur héldu frá Steinahelli með
fullum sigri.