Morgunblaðið - 07.12.1991, Blaðsíða 14

MORQUNBLAÐIÍ) BAUGARDAOUR 7- DUSEMRER, }9$j
u
Yfir þrumir dauðinn
_________Leiklist
Bolli Gústavsson
Leikfélag Sauðárkróks. Köttur
á heitu blikkþaki eftir Ten-
nessee Williams. Þýðing: Örn-
ólfur Arnason. Leikstjóri:
Andrés Sigurvinsson. Hönnun
leikmyndar: Jónas Þór Pálsson.
Búningahönnun: Rósberg
Snædal. Hönnun lýsingar: Egill
Örn Arnason.
Sagt hefur verið, að ekki sé
„boðun” í leikritum Tennessee
Williams, enda aðalpersónur
þeirra yfirleitt utanveltu við ver-
öldina og meti hana fyrst og
fremst af kaldri giöggskyggni.
Að áliti þessa raunsæja og bölsýna
höfundar sjái þeir einungis ógnir
og skelfingar í mannheimum. Að
vísu hafa kryfjendur þessara
verka gjarnan sett> hugtakið boð-
un innan gæsalappa, enda liggur
listamanninum oftar en ekki mik-
ið á hjarta og lætur áhorfendur
ekki ósnortna. Boðun í list er ekki
sett fram í predikunarformi. Það
hentar ekki. Boðun þess verks,
sem hér er um fjallað og nefnist
í íslensku Köttur á heitu blikk-
þaki, er áleitin í þögninni, í fjötr-
unum, í þeirri firringu, sem þar
birtist svo átakanlega í mannleg-
um samskiptum. Fólk þjáist vegna
þess að það getur ekki ræðst við,
er ekki einlægt, finnst loft lævi
blandið. Ástarsambönd, vinátta,
fjölskyldutengsl, allt virðist það
fúið og á hverfanda hveli — og
yfir þrumir svo dauðinn — þessi
myrka ógn, sem menn geta ekki
komist undan, jafnvel þótt þeir
eigi fjármuni. Já, þá er erfitt að
gera upp hlutina í fyllstu ein-
lægni. Þetta eru svo sem ekki ný
sannindi. En Tennessee Williams
er eins og plægingarmaöur, sem
ristir djúpt í sálarakurinn með
beittu plógjárni sínu, og er undir
þeim komið, sem njóta listar hans,
hvaða lærdóma þeir draga af
henni, hverju þeir sá þá í sinn
eigin akur.
Leikfélag Sauðárkróks hefur
ráðist í verðugt verkefni á hálfrar
aldar afmæli sínu, þegar það
frumsýnir þetta leikrit í íslenskri
þýðingu Örnólfs Árnasonar. Og
það er ánægjulegt að samfagna
þessu merka menningarfélagi á
þeim tímamótum með því að geta
látið í ljós aðdáun á framtaki þess.
Leikritið Köttur á heitu blikkþaki
hefur ekki áður verið sýnt hér á
landi. Að ýmsu leyti hentar það
vel við þær takmörkuðu aðstæð-
ur, sem áhugamannafélög í leikl-
ist búa yfirleitt við, en sem lista-
verk gerir það kröfur, sem góðu
leikhúsi er einungis fært að upp-
fylla.
Leikfélag Sauðárkróks er ekki
atvinnuleikhús, en það byggir á
traustum grunni gamalgróinnar
hefðar og hefur löngum notið for-
ystu góðra listamanna í áranna
rás, sem hafa gefið fordæmi og
mótað hefðir. Nefni ég þá menn
einsog Eyþór Stefánsson tón-
skáld, leikstjóra og leikara og
Kára heitinn Jónsson, sem bæði
var virtur leikstjóri og leikari um
langt skeið.
Sjá Tná í leikskrá, að kunnir
leikstjórar hafa oft verið fengnir
til liðs við félagið á liðnum árum
og í þetta sinn hefur Andrés Sig-
urvinsson verið ráðinn til þess að
stjórna. Hann er reyndur og hefur
skilning á misjöfnum aðstæðum —
ekki si'st þar sem húsakynni eru
þröng og leikarar með misjafna
þjálfun að baki. Sýningu þessari
er búin ágæt umgjörð — sviðið
nýtt til hins ýtrasta, svo það birt-
ist aldrei þröngt og þá er og beit-
ing ljósa einkar markviss. Jónas
Þór Pálsson hannaði leikmynd og
Egill Örn Árnason er ljósameist-
ari. Sameining setustofu og svefn-
herbergis ungs fólks, sem á að
búa við góð kjör í föðurgarði eigin-
mannsins, tekst ótrúlega vel.
Skýr framsögn leikenda er eft-
irtakanleg í þessari sýningu. Hún
fer hægt af stað og reynir mest
á Elvu Björk Guðmundsdóttur í
fyrsta þætti í hlutverki Margrét-
ar, ungrar, vanræktrar eiginkonu
íþróttafréttamannsins og alkóhó-
listans Ericks Pollits. Leikur Elvu
er sérstæður, framan af nokkuð
stirðlegur, of blæbrigðalítill, en
þegar betur er að gáð svarar hún
vel kröfunni um þá manngerð,
sem Margrét Pollit er í verkinu,
og sækir hægt en örugglega í sig
veðrið nær leikslokum. Því verður
aldrei hægt að segja, að hún of-
leiki og er stefnan rétt. Gunnar
Bragi Sveinsson leikur Brick.
Hlutverkið er erfitt, en leikurinn
snurðulítill, enda gætti mikillar
varfærni hjá Gunnari. Elsa Jóns-
dóttir er greinilega sviðsvön og
leikur hennar öruggur í hlutverki
Maes Pollits. Hún kallar auðveld-
lega fram þá fyrirlitningu með
látbragði sínu sem ætlast er til,
og veitir mótleikara sínum Karli
Bergmann augljósan stuðning í
hlutverki Goopers Pollits, en leik-
ur hans einkennist um of af hiki,
sem ekki samrýmist alveg þeim
ágenga lögmanni, sem hann leik-
ur. Haukur Þorsteinsson er gam-
alreyndur leikari og af öryggi fer
hann á kostum í hlutverki þess
ráðríka og grófgerða landeiganda
og athafnamanns, herra Pollit,
sem nefndur er „stóri pabbi” inn-
an íjölskyldunnar. Það er stór-
kostlegt að fylgjast með honum,
hvernig hann mótar persónuna
með ótal blæbrigðum af því ör-
yggi, sem hæfir sannri list og blæs
hrífandi h'fi í sýninguna.
Helga Hannesdóttir fylgir hon-
um fast eftir í hlutverki konu
Pollits, Idu, sem nefnd er „stóra
mamma”. Hún leikur af léttleika
og hikleysi og persóna þessarar
örgerðu móður verður sönn og
skemmtileg. Háfsteinn Hannes-
son í litlu hlutverki Baughs lækn-
is er um fram allt skemmtilega
myndrænn á sviðinu, enda þarf
hann lítið að segja. Guðni Frið-
riksson gerir prestinn, séra Bons
Tooker, hjákátlegan og aumkun-
arverðan, enda er ljóst að honum
er ætlað að vera skrípamynd af
því kjölturakkahlutverki, sem
margir róttækir höfundar á önd-
verðri þessari öld töldu kirkjunnar
gegna í samfélagi auðvaldsins í
Bandaríkjunum. Minni hlutverk
eru í höndum Gísla Magnasonar,
sem leikur svartan þjón, og Ásdís-
ar Ásgeirsdóttur, svartrar þjón-
ustustúlku. Þá má ekki gleyma
börnunum Ásgeiri Andréssyni,
Garðari Gunnarssyni, Hrafnhildi
Viðarsdóttur, Hrefnu Björnsdótt-
ur og íris Sveinbjörnsdóttur, sem
leika þau „hálslausu skrímsl”, sem
Mae Pollit nefnir svo í einsemd
sinni. Hressir og eðlilegir krakk-
ar, sem hreyfa sig fijálslega. Já,
það má glögglega skynja það,
hversu mikla vinnu leikstjórinn
hefur lagt í rétta og nákvæma
hreyfingu allra leikara á sviðinu.
Þá hefur Rósberg Snædal hannað
búninga svo ekki verður að fundið.
Þessi sýning er Leikfélagi
Sauðárkróks til mikils sóma.
Ráðgátan og lausnín
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Leó E. Löve: Ofurefli. 211 bls.
ísafold. Reykjavík, 1991.
Sú var tíð að sakamálasögur voru
ekki flokkaðar með fagurbókmennt-
um. Talið var að í sakamálasögunni
hlytu sjálfsagðar raunsæiskröfur að
víkja fyrir þeim ströngu lögmálum
sem þess háttar verk lýtur með hlið-
sjón af byggingu og söguþræði. Til
dæmis var löngum sagt að Graham
Greene væri ekki verður Nóbelsverð-
launa vegna þess að bækur hans
væru svo reyfaralegar.
Þessi viðhorf eru breytt. Sakamál-
asagan hefur hlotið sinn sess við
hliðina á hvers konar öðrum skáld-
skap í lausu máli. Menn gerá sér
Ijóst að svipmótið, eins og það birt-
ist i baksýhisspeglinum, gefur stund-
um allt eins rétta mynd af mann-
gerðinni og prófíllinn í framsætinu.
Leó E. Löve hefur sem rithöfund-
ur valið sér form sakamálasögunn-
ar. Ofurefli er þriðja sakamálasagan
sem hann sendir frá sér. Og líkast
til hefur hann lagt í hana hvað mesta
vinnu. Eins og fyrri sögpir hans
byggist hún upp á dul og spennu.
En höfundi hefur einnig verið rikt í
huga að sagan yrði jafnframt sam-
tímaskuggsjá.
Þannig er leitast við að gefa sög-
unni þjóðfélagslega dýpt og marka
henni útlínur að snertipúnti við hlut-
lægan veruleika.
Ofurefli gerist bæði í Reykjavík
og á írlandi, þar á meðal I Belfast.
Þangað fór höfundur til að líta á
umhverfið og aðstæðurnar. Og ekki
síður til að stúdera sálarástand það
sem kyndir undir óöldinni sem þar
hefur nú geisað samfellt áratugum
saman og aldrei virðist ætla að Iinna.
Með nákværaum staðháttalýsingum
tekst höfundi að efla trúverðugleika
sögunnar, færa h'ana inn á frétt-
askjáinn ef svo má að orði komast.
Þó land þetta sé einatt í fréttunum
hafa fæstir Islendingar kannað þess-
_ar slóðir af eigin raun þannig að
nærmynd af umhverfinu kemur
vægast sagt framandlega fyrir sjón-
ir. Og styrjöid sú, sem þar er háð,
birtist okkur norður hér eins og sam-
felldur reyfari þar sem stríðsaðilar
leynast í felum milli þess sem þeir
láta hendur standa fram úr ermum
á nýjum og nýjum vettvangi. Fyrir-
fram veit enginn hvar þeim kann
að skjóta upp né hvert þeir hverfa
að aðgerðum loknum.
Bygginguna verður að telja númer
eitt þegar saga sem þessi er virt og
metin. Sá þátturinn er hér í góðu
lagi. Aðalpersónan, sem jafnframt
er bæði þolandi og gerandi í sög-
unni, er frægur rithöfundur, met-
söluhöfundur, sem framleiðir eftir
pöntun, nánast. Leó spaugar dálítið
með hann fyrst, og þá ekki síður
útgefanda hans sem telur sig vita
hvað lesendum komi og mælist þá
tii að höfundurinn lagi sig að mark-
aðnum. Þar sem aukapersónurnar,
eins og t.d. útgefandinn, gegna engu
meginhlutverki í framvindu sögunn-
ar, fá þær mest að eiga með sig
sjálfar.
Rithöfundurinn, aðalsöguhetjan,
er dæmigerður nútímamaður, frá-
skilinn, skorpumaður til vinnu, efn-
aður og eyðslusamur og hvergi frá-
bitinn gleðskap. Og leggur konur
og drykk að jöfnu sem hvert annað
krydd í tilverunni. Hans heilögu vé
eru hins vegar börnin tvö sem hann
ann mjög, lætur enda flest eftir
þeim.
Sagan er að miklu leyti skrifuð í
samtöium. Söguhetjurnar tjá hug
sinn með orðum, lýsa sér í orðum.
í sakamálasögu gétur höfuðmark-
miðið þó aldrei orðið að ki-yfja sálar-
Leó E. Löve
iífið né sundurgreina skapgerðina
að öðru leyti en því sem atburðarás-
in beinlínis útheimtir. En það atriðið
má hvorki vera of né van. Hér er
þeirri reglu dyggilega fylgt. Sérhver
persóna leikur eitt tiltekið hlutverk
sem er þá fyrirfram ákvarðað með
hliðsjón af heildarmyndinni. Af
sjálfu leiðir að svigrúm fyrir flóknar
manngerðir, sem haga sér eftir eigin
duttlungum, er að sama skapi tak-
markað.
Svipuðu máli gegnir um atburði.
Þeir eru allir, eða að minnsta kosti
flestir, settir á svið til að þjóna sér-
stökum tilgangi, stefna að einu loka-
takmarki. Upphaf sögunnar, þar
sem lýst er erfiðleikum rithöfundar-
ins við að bytja á nýju verki, kemur
þannig fyrir sjónir sem fyrirboði
þeirra atburða sem á eftir fylgja.
Velgengni hans vegna fyrri verka
er hins vegar orsakavaldur í flækju
þeirri sem hann lendir í síðar í sög-
unni.
Hér er á ferðinni sakamálasaga
með mikilli spennu. Og þá má að
sjálfsögðu ekki Ijóstra því upp sem
lesandans er að glíma við. Getspeki
hans og ímyndunarafl verður að fá
að leika frjálst með framvindu sög-
unnar. En sá er að mínum. dómi
meginkostur sögu þessarar, sem
slíkrar, að farið er hægt af stað,
fyrstu kaflarnir eru í raun nokkuð
langdregnir og ekki mjög viðburða-
ríkir. Síðan eykst hraðinn þagar á
söguna líður samhliða því sem ráð-
gátunni og þar með lausninni er sí-
fellt teflt í meiri tvísýnu. Og jafn-
framt því sem spennan harðnar
eykst áhersluþungi frásagnarinnar.
Þegar verulega syrtir í álinn mæta
söguhetjunni hindranir sem hún
verður að yfirstíga; þar er um líf eða
dauða að tefla; og þar rís frásögnin
hvað hæst.
Eins og fyrr segir hefur höfundur
lagt mest í byggingu sögunnar.
Hugkvæmni hans og sköpunargleði
nýtur sín best á því sviðinu. Erfiðast
hefur verið að tengja þann hlutann,
sem hér gerist, við hinn sem gerist
erlendis, enda skiptir þar um fleira
en sögusvið og umhverfi. Eins og
til að draga úr fjarlægðinni og venja
lesandann við umskiptin er rækilega
minnt á að írar séu náskyldir íslend-
ingum og landanum líkir í mörgu.
Það eru að vísu vafasöm meðmæli
með írum, en á því verður auðvitað
hver að hafa sína skoðun.
Eitt er þó líkt með skyldum: Þar
— rétt eins og hér -r- skiptast menn
upp í hópa sem síðan- beijast fram
í rauðan dauðann hver gegn öðrum,
sjást ekki fyrir og blanda þá einlægt
saman hagsmunamálum og tilfinn-
irigum. Norður-írar eru nú að gang-
ast í gegnum sína Sturlungaöld.
Auðvitað er það mest púðurreykur
og brunarústir sem birtist á frétta-
skjánum þegar Norður-írland ber
hér á góma. I Ofurefli er hins vegar
leitast við að skyggnast dýpra, skoða
málsatvik og skýra tilganginn á bak
við ósköpin. Reyndar verður öll þessi
hörmungasaga hrein vitleysa ef
horft er framhjá þeirri hlið málanna.
Næst koma staðhátta- og um-
hverfislýsingar. Það er einkum eftir
að leikurinn hefur færst yfir á er-
lenda grund að dtjúglega er spunnið
úr þeim þættinum. Og með því að
taka fyrir heimssögulega atburði og
tengja þá við þennan dratthala ver-
aldar sem við byggjum norður hér
víkkar sögusviðið — sem er í raun
óhjákvæmilegt til samræmis við efni
það sem unnið er úr; það hefði naum-
lega rúmast á einum bletti hérna
norður á sextugustu og fjórðu.
Um hina nákvæmu staðfræði á
Norður-írlandi, sem fram kemur í
sögunni, er ég að sjálfsögðu hvergi
dómbær, en hef þá ekki heldur
ástæðu til að rengja hana. Ef hún
er góð og gild og Ofurefli yrði snar-
að á önnur tungumál kæmi mér
ekki á óvart þó fleiri vildu lesa um
þá dramatísku atburði sem þar er
brugðið fyrir sjónir. Því þetta er,
þegar öllu er á botninn hvolft, ósvik-
in og harla viðburðarík spennusaga
með sterkri hliðsjón af bláköldum
veruleika.
-------♦ ♦ ♦--------
■ IÐUNN hefur gefið út bókina
Óvænt stefnumót eftir Pam
Lyons. Um efni hennar segir m.a.
í kynningu útgefanda: „Gerry hefur
alltaf verið eina stelpan í stráka-
hópnum og þar sem bræðurnir þrír
eru allir með bíladellu er kannski
ekki skrítið þótt hún hafi áhuga á
bílum.” Þórey Friðbjörnsdóttir
þýddi. Bókin er prentuð í Prentbæ
hf.
I SKJALDBORG hefur gefið út
bók með Jólalögum og -söngvum
með nótum í umsjón Jóns Stefáns-
sonar. I kynningu útgefanda segir:
„Jólin eru með réttu sögð vera há-
tíð barnanna. Frá byijun desember
ár hvert til þrettándans heyrast jól-
alög og söngvar, leikin og sungin
alls staðar. Þessi bók inniheldur
allmörg jólalög og -söngva sem
börn læra auðveldlega. Til þess að
auka ánægjuna fylgja nótur með
öllum lögum og söngvum sem birt
eru í bókinni. Það ásamt skemmti-
legum teikningum gerir þessa bók
aðlaðandi og skemmtilega fyrir
börnin.”