Morgunblaðið - 08.04.1993, Blaðsíða 14

______________________ ___________ ewl JIH'IA ,8 ^ILHJAU'ÍIMMM (imA,JHWHO)lUM
14 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. APRÍL 1993
„EIN ER, VEIT ÉG,
UPPI í SVEIT“
__________Bækur______________
SverrirTómasson
Marianne E. Kalinke: Bridal-
Quest Romance in Medieval Ice-
land. Islandica XLVI. Cornell
University Press. Ithaca 1990, 223
bls.
Vestur í .Nýju Jórvíkurskíri þar
sem heitir í íþöku var um Iangt skeið
miðstöð íslenskra fræða í Bandaríkj-
unum. Þar sat í öndvegi Halldór
Hermannsson og stjórnaði bókasafni
því sem Willard Fiske hafði ánafnað
Cornell háskóla og í voru íslenskar
bækur eða rit á öðrum tungum um
íslensk og norræn efni. Halldór Her-
mannsson bytjaði snemma að viða
að sér vitneskju um íslensk rit og
eftir hann liggja miklar prentaðar
bókaskrár sem eru ómetanlegar öll-
um þeim sem við íslensk fræði fást.
Halldór birti eftir sig fjölda verka
um bókfræði í ritröðinni Islandica
sem hóf göngu sína 1908. Auk bók-
fræðirita hafa þar birst önnur merk-
isrit eftir íslenska og erlenda höf-
unda og má þar nefna Bibliography
of Modern Icelandic Literature in
Translation eftir P. M. Mitchell og
Old Norse Poetry eftir Robertu
Frank. í þessari ritröð er einnig
gagnmerk rannsóknasaga fornís-
lenskra bókmennta Old Norse-Ice-
landic Literature. A Critical Guide
sem Carol Clover og John Lindow
ritstýrðu og sömdu að hluta, en auk
þeirra skrifuðu í bókina Joseph Harr-
is, Roberta Frank, Theodore M.
Andersson og Marianne E. Kalinke.
Marianne E. Kalinke höfundur
ritsins Bridai-Quest Romances er
prófessor í Urbana, Illinois. Hún
hefur einkum Iagt fyrir sig rann-
sóknir á riddarasögum og skyldum
bókmenntagreinum og hefur samið
um þau efni mörg gagnleg rit og
ritgerðir. Má þar einkum nefna King
Arthur North-by-Northwest (1981),
Bibliography of Old Norse-Iceiandic
Romances (1985) sem hún setti sam-
an í samvinnu við P. M. Mitehell og
árið 1987 sendi hún frá sér vand-
aða, fræðilega útgáfu á Möttuls
sögu.
Marianne E. Kalinke mun hafa
verið einna fyrst fræðimanna til að
flokka saman í eina bókmenntagrein
Fornaldarsögur Norðurlanda og
riddarasögur, þýddar sem frums-
amdar. Um þessar sagnagerðir hafði
frá því á 19. öld verið fjallað í tvennu
lagi, en augljóst er að þær eiga bet-
ur heima í einum flokki en tveim. Á
19. öld höfðu fræðimenn byijað að
greina eftir sögusviði á milli forn-
sagna Norðurlanda og Suðurlanda,
en þegar menn fóru að velta nánar
fyrir sér uppruna sagnanna riðlaðist
enn sú greining og í fræðiritum hef-
ur fram til þessa verið fjallað um
þijá flokka: Fornaldarsögur Norður-
landa, þýddar riddarasögur og
frumsamdar riddarasögur. Elstar
hafa verið taldar þýddar riddarasög-
ur, þ.e. þær sögur sem þýddar hafa
verið úr frönsku eða fornfrönskum
mállýskum. Er þar fyrirferðarmestur
sagnabálkurinn um Artúr konung í
Kornbretalandi (Cornwall) og kappa
hans eftir Kristján frá Tróju (Chréti-
en de Troyes), en hér með eru einn-
ig ljóðsögur (íais) eins og Strengleik-
ar sem sumir eru eignaðir eftir
Maríu hinni frakknesku (Marie de
France), Tristrams saga eftir Tómas
frá Syðra-Bretlandi (Bretagne),
ástarsagan um Flóres og Blankiflúr
(Floire et Blancheflor) svo og kappa-
kvæði (chansons de geste) mörg um
Karlamagnús keisara. Við aldurs-
greiningu þessara sagna hafa menn
stuðst við kunna klausu úr upphafi
Tristrams sögu, þar sem þess er
getið að Hákon gamli Hákonarson
hafi látið bróður Róbert þýða hana
1226. Á þetta ártal hafa verið born-
ar brigður. Telja má þó líklegt að
slíkar sögur, þar sem lögð var
áhersla á fagra kurteisa siðu, hafi
fyrst verið þýddar við norsku hirð-
ina, en þær berasf fljótt til íslands
og óvíst er að þær hafi alltaf komið
beint frá Noregi. Á það ber og að
líta að norsk handrit riddarasagna
eru harla fá til. Efnið var alþjóðlegt
og gat að sjálfsögðu borist á milli
landa án þess að til beinna þýðinga
kæmi. Ovíst er og að þýddu sögurn-
ar séu að öllu leyti fyrirmynd að
innlendri riddarasagnagerð. Elstu
handrit fornaldarsagna eru frá lok-
um 13. aldar og hafa fræðimenn
ætlað að þær hafi þá fyrst verið
færðar í letur, en löngu fyrr er þess
getið að menn hafi haft þær til
skemmtanar sér í veislum; í Þorgils
sögu og Hafliða er fræg frásögnin
um Reykhólabrúðkaup 1119, þar
sem sögur voru mæltar af munni
fram. En þegar í lok 13. aldar voru
margar sögur af þessu tagi lagðar
inn í varanlegan íslenskan sagnasjóð
pg þær tórðu jafnlengi og rímur;
íslendingar halda áfram að semja
þær langt fram eftir öldum og upp-
skriftir þeirra eru til í handritum frá
öndverðri 20. öld.
Þeir sem sömdu sögdur af þessu
tagi gerðu sér fulla grein fyrir að
frásögn þeirra var skáldskapur einn.
Stundum túlkuðu sagnaritarar for-
tíðina í anda hugsjóna samtímans,
fortíðarhetjur tóku þá að hegða sér
eins og aðalsbornir riddarar á 12.
og 13. öld og tileinka sér hæversku
og kurteisi ritunartímans; stundum
bar svo við í sögunum að atferli
kappanna fól í sér boðskap sem höfð-
aði beint til áheyrenda og þeir gátu
dregið. dæmi af, ef um siðferðileg
eða trúarleg efni var talað. í orði
kveðnu fjalla margar sögurnar um
einhvers konar leit: sumar þeirra
segja frá ungum riddara sem ríður
einn út í eyðiskóg, hann fer til þess
að sanna hreysti sína og drengskap
og snýr aftur heim á leið breyttur
maður; hver ferð er mannr.aun og
að henni lokinni leiðréttir riddarinn
líf sitt, finnur sjálfan sig. Aðrar sög-
ur greina frá leit að gersemum eins
og gammseggi, landi eða konu.
Bók Marianne E. Kalinke snýst
um eitt þessara leitarminna, brúð-
arleit; hvernig frægir fornkappar
vitja meyjarmála. Hún telur að all-
nokkrar sögur hverfist nær ein-
göngu um þetta minni og hefur því
kosið að nefna þær eftir því, brúðar-
leitarsögur. Hún skiptir bók sinni í
fjóra meginkafla. Fyrsti kaflinn fjall-
ar um dæmigerða brúðarleitarsögu,
Hrólfs sögu Gautrekssonar, sá næsti
um meykónga sem beijast af alefli
gegn því að bindast karlmönnum;
þriðji kaflinn er um framtakslitla
biðla sem láta fylgdarmönnum sín-
um að mestu eftir að sjá um kvon-
bænirnar og loks tekur hún fylgdar-
mennina sjálfa fyrir í fjórða kaflan-
um. í inngangi rekur hún nokkuð
fyrri rannsóknir á sögunum og í
eftirmála dregur hún saman helstu
niðurstöður.
Það er að vísu augljóst að flestar
þær sögur sem Kalinke fjallar um,
snúast að einhveijum hluta um meyj-
armál, en um það eru skiptar skoð-
anir hvort kjarni þeirra feiist í því
eina frásagnarefni. í Hrólfs sögu
Gautrekssonar sem Kalinke ræðir
rækilegast um er t.a.m. sagt frá fjór-
um bónorðsförum; kapparnir fjórir
verða allir að beijast fyrir kvonfangi
sínu og verða þar stórir og miklir
bardagar, sérstakiega við brúði
Hrólfs, meykónginn Þornbjörgu
(Þórbjörgu), sem sagan segir að
enginn skuli „þora hana mey eða
konu að kalla, svo að hann taki eigi
refsing fyrir“. Bardagar sögunnar
eru allir þysmiklir og lýsingar ná-
kvæmar af vopnaburði: meyjarmálin
víkja fyrir þeim lýsingum og það er
ekki konan ein sem sótt er eftir
heldur og land það sem hún ræður
yfir. Djúpgerð Hrólfs sögu lýsir því
ekki kvonbænunum heldur valda-
jafnvægi, valdabaráttu og tengslum
smárra ríkja og stórra. Sagan hefur
að líkindum skírskotað til ríkis-
manna bæði í Noregi og íslandi,
þeirra sem jafnframt létu skrifa
bækurnar.
I upphafi bókar sinnar minnist
Kalinke á prýðilegt rit um ævintýra-
sögur (Islándische Márchensagas)
eftir svissneska fræðimanninn Júrg
Glauser sem kannaði eftir aðferðum
formgerðarsinna sömu sagnaflokka.
Kalinke hafnar slíkri rannsóknarað-
ferð að mestu, hún viðurkennir þó
að hún hafi getað valið þá leið, en
sökum þess að hún metur meira að
kynna bókmenntagreinina fyrir er-
lendum lesendum fer hún aðra könn-
unarleið, segir frá minnum og rekur
áhrif einnar sögu á aðra. En einmitt
í þeirri rannsóknaraðferð felast aðal-
gallar bókarinnar. Það dylst engum
sem sögurnar les að allar persónurn-
ar hafa ákveðnum hlutverkum að
gegna og oft er áheyrendum og les-
endum gefið það til kynna með nafn-
gift þeirra. Minni sagnanna eru oft
keimlík og oftast engin leið að rekja.
hvaðan ákveðið sagnaminni er upp-
haflega komið. Ást í meinum eins
og lýst er í Tristrams sögu þarf
ekki endilega að hafa haft áhrif á
fjöld annarra sagna og hér við bæt-
ist að nær ógjörningur er að raða
sögunum með vissu í aldursröð og
þar með benda á hvaða saga þiggur
minnin og hver þeirra veitir þau.
Með því að greina sögurnar í frum-
þætti hefði Kalinke ef til vill tekist
betur að sýna fram á einstök sér-
kenni sagna og rökstyðja að unnt
sé að tala um bókmenntategundina
„brúðarleitarsögur“.
Marianne E. Kalinke er mjög vel
að sér um íslenskar skemmtisögur
á miðöldum og frásögn hennar er
víða fjörleg og sýnir að hún hefur
miklar mætur á viðfangsefninu.
Henni tekst yfirleitt að koma þekk-
ingu sinni áleiðis til lesanda og að
þessu leyti er bók hennar ágætt
kynningarrit og þjónar nú sama
hlutverki og rit Margaret Schlauch,
Romance in Iceland, gerði um ára-
tugi. Einstakar athuganir hennar
hljóta og að hvetja til frekari rann-
sókna, sérstaklega þó tengsl bók-
menntagreinarinnar við kirkjunnar
menn, hvort predikarabræður (Dóm-
iníkanar) hafi t.d. sett saman sögur
eins og Dámusta sögu og þá fyrir
hveija. Þekking höfundar á íslensku
máli er með ágætum, þýðingar-
skekkjur koma örsjaldan fyrir og
bókfræði verksins er nákvæm og
rækileg.
Eftir að útgáfa ritraðarinnar Is-
landica hófst að nýju árið 1975 eftir
17 ára hlé hafa þar birst mörg merk-
isrit. Þau hafa eflt mjög rannsóknir
á íslenskum bókmenntum og menn-
ingarsögu vestanhafs og er óskandi
að vel takist til með næstu bindi.
Höfundur er sérfræöingur á
Árnastofnun, dr. phil. ímiðalda■
bókmenntum.
Passíusálmarnir á f östudaginn langa
Fórnáaltari
séra HaHgríms
SÍÐUSTU ár hefur það orðið fastur liður í helgihalda margra
um páskana að hlýða á flutning Eyvinds Erlendssonar á Passíu- %
sálmum Hallgríms Péturssonar á föstudaginn langa. Ekki verður
breytt út af venjunni nú, en Eyvindur hefur fengið í lið með sér
tólf skáld og leikara sem munu skipta sálmunum bróðurlega með
sér. Lesturinn hefst kl. 13.00 í Hallgrímskirkju á morgun, föstu-
daginn langa, og stendur fram eftir degi.
Þeir sem lesa Passíusálmana að
þessu sinni eru rithöfundarnir
Birgir Sigurðsson, Einar Bragi,
Elísabet Jökulsdóttir, Thor Vil-
hjálmsson, Vilborg Dagbjartsdótt-
ir, Þorgeir Þorgeirsson, Þorsteinn
frá Hamri, og Þórarinn Eldjárn,
og leikararnir Guðbjörg Thorodd-
sen, Hjalti Rögnvaldsson og Karl
Guðmundsson, auk Eyvinds Er-
lendssonar, sem kveðst grípa inn
í lesturinn undir lokin. Hörður
Áskelsson leikur á orgel kirkjunnar
milli atriða.
En af hveiju er brugðið út af
hefðbundnu fyrirkomulagi lesturs-
ins? „Ég var orðinn hræddur um
guð væri orðinn leiður á mér,“
segir Eyvindur og hlær, „en vildi
líka eyða þessum svip af einkafyr-
irtæki sem flutningurinn hefur
borið, og á alls ekki að vera til
staðar. Ég safnaði því saman
skáldbræðrum og skáldsystrum
séra Hallgríms, tólf eins og postu-
lunum, og fæ þau til halda skáld-
skap hans á lofti — enda þeim
málið skylt. Kirkjunnar menn og
ég sjálfur viija gjarnan gera þenn-
an flutning að hefð, og það gæti
verið að einhveijir þeirra sem eru
með núna, sláist í hópinn á næsta
ári og lokki einhveija með sér uns
þetta er orðið að „míni-akademíu“
sem endurnýjar sig frá ári til árs.
Ég sé raunar eftir sálmalestrinum
og hefði viljað halda honum einsa-
mall áfram til eilífðarnóns, en vil
' '
Eyvindur Erlendsson
ekki þreyta almenning og tel lík-
legra að fleiri lesarar dragi fleiri
að tíl að hlusta."
Eyvindur kveðst ekki muna ná-
kvæmlega hvenær hann hóf að
lesa Passíusálmana í heild sinni,
en flutningurinn hófst í Selfoss-
kirkju fyrir nokkrum árum og
fluttist síðan yfir í Hallgrímskirkju
til að ná til fleira fólks. Hann seg-
ist líta á sáimana sem rímaða pred-
ikun sem þurfí hús og fólk og flytj-
anda sem les með hita og fær
áheyrendur til að skyggnast í sál-
ina. „Mér er sagt að um fertugsald-
ur verði menn handgengnir sálm-
um séra Hallgríms, og þeir láti þá
ekki ósnortna eftir það. Það eru
ekta skáldskapartöfrar í þessum
bálki, og maður bytjar á að reka
tærnar í einstaka snjallar vísur,
vel saman settar og vandortar, og
þá les maður fleiri og fleiri og líka
þær vísur sem enginn les og virð-
ast flatneskjulegar við fyrstu sýn.
En þetta er eins og að þvæla þýfð-
an móa, og þessar stóru verða enn
glæsilegri innan um hinar og þá
datt mér í hug að flytja Passíusál-
mana í einu lagi, til að teikna
landslagið með hæðum þess og
lægðum. En ég er fyrst og fremst
maður skáldskaparins og lesturinn
er ekki síður fórnfæring á altari
Hallgríms en Jesú Krists, og má
kannski segja að kristileg helgi
dagsins heyri undir aðra en mig.“