Morgunblaðið - 08.04.1993, Blaðsíða 26

26---------------------------------------------Morgunblaðið FIMMTUDAGUR 8. apri'l tW
SUÐUR-AFRÍKA
Á TÍMAMÓTUM
eftir Davíð Þór
Björgvinsson
Nú hyllir undir endalok aðskiln-
aðarstefnunnar í Suður-Afríku. Þó
á ýmsu gangi í viðræðum ríkis-
stjómar landsins við leiðtoga
blökkumanna eru fæstir í vafa um
að aðskilnaðarstefnan heyri brátt
sögunni til. Stór hluti hvíta minni-
hlutans hefur þegar sætt sig við
að ríkisstjórn blökkumanna, eða
a.m.k. með þátttöku þeirra, muni
áður en langt um líður sitja að
völdum í landinu. Hér á eftir verð-
ur farið nokkrum orðum um sögu-
legan bakgrunn aðskilnaðarstefn-
unnar, inntak hennar og núverandi
stöðu mála í Suður-Afríku.
Sögulegar rætur
Þau vandamál sem við er að
glíma í Suður-Afríku eiga sér langa
sögu, jafnvel allt aftur til þess tíma
er Evrópumenn settust að á þeim
stað sem nú stendur Höfðaborg á
síðari hluta 17. aldar. Kerfisbundin
viðleitni hvítra, sem ýmist voru (og
eru) af hollenskum eða breskum
uppruna, til að halda litum kynþátt-
um landsins utan við stjórn þess,
hófst þegar á síðari hluta 19. aldar
samfara viðleitni þeirra til að sölsa
undir sig meira land í sunnanverðri
Afríku eftir að gull, demantar og
fleiri verðmæti fundust þar í jörðu.
Á þessum tíma var landið bresk
nýlenda, en naut nokkurrar sjálf-
stjómar í ýmsum málum. Kosn-
ingaréttur var bundinn við eignir
og tekjur. Af þessari ástæðu nutu
allir kosningaréttar, sem uppfylltu
skilyrðin, án tillits til litarháttar.
Litir kynþættir voru þó áhrifalitlir
í stjórnmálum fram eftir öldinni,
þar sem tiltölulega fáir meðal
þeirra uppfylltu skilyrðin. Þegar
leið á öldina fór þeim þó fjölgandi
og áhrif þeirra uxu að sama skapi.
Raddir fóru þá að heyrast meðal
hvítra í þá veru að þessa þróun
þyrfti að stöðva. Komu þar til rót-
grónir fordómar í garð litra kyn-
þátta, fullvissa um yfirburði hvítra
og þörf stórbænda og annarra at-
vinnurekenda fyrir ódýrt vinnuafi.
Til þess að stöðva þessa þróun voru
m.a. sett lög 1887 og 1892 sem
hækkuðu tekju- og eignamörk.
Árið 1894 voru enn sett lög sem
gerðu blökkumenn mjög áhrifalitla
um stjórn landsins, m.a. með því
að setja möguleikum þeirra til að
kaupa og eignast land verulegar
skorður. Þetta léiddi til þess að
ijöldi þeirra átti ekki annarra kosta
völ en að vinna sem launþegar fyr-
ir hvíta atvinnurekendur. Með þess-
ari löggjöf voru slegnar tvær flugur
í einu höggi, pólitísk áhrif litra
urðu óveruleg og um leið var tryggt
framboð á ódýru vinnuafli.
Þetta ástand hlaut að kalla á
viðbrögð litra, einkum blökku-
manna, sem fóru verst út úr þess-
um aðgerðum. Saga Suður-Afríku
á fyrri hluta 19. aldar einkennist
af tilraunum blökkumanna og ann-
arra litra kynþátta til að rétta sinn
hlut og snúa þróuninni við og end-
urteknum aðgerðum ríkisstjórna
landsins til að koma í veg fyrir
áhrif þeirra á stjórn þess. Má þar
nefna lög frá 1913 sem enn frekar
bönnuðu kaup eða leigu blökku-
manna á landi í eigu hvítra, bann
sem náði til 93% allra eigna í land-
inu, lög sem hömluðu litum búsetu
eða dvöl á ákveðnum svæðum,
skorður við starfsemi verkalýðsfé-
laga o.fl. í þessum aðgerðum birt-
ist viðleitni til að aðskilja kynþætti
landsins með ýmsum hætti, þótt
heitið „aðskilnaðarstefna“ (Apart-
heit) hafi ekki orðið til fyrr en síðar.
Aðskilnaðarstefnan
Árið 1948 komst ríkisstjórn
Þjóðarflokksins (National party) til
valda í landinu og hefur hann verið
við völd allar götur síðan. Helsta
verkefni nýrrar ríkisstjórnar var
að hrinda í framkvæmd aðskiln-
aðarstefnunni, sem flokkurinn
hafði boðað í kosningabaráttunni,
og leysa átti kynþáttavandamál í
Suður-Afríku í eitt skipti fyrir öll.
Aðskilnaðarstefnan hvíldi á fjór-
um meginhugmyndum: (1) Að íbú-
ar Suður-Afríku skiptust í fjóra
kynþætti, þ.e. hvíta (Evrópumenn),
blandaða (coloured), blökkumenn
og Indveija, sem hver um sig hefðu
sín sérstöku einkenni og menningu.
(2) Að hvíta kynstofninum bæri
réttur til að stjóma ríkinu vegna
yfirburða sinna. (3) Að hagsmunir
hvítra skyldu ganga fyrir hags-
munum annarra kynþátta og að
ríkinu bæri ekki skylda til að skapa
einstökum kynþáttum sömu að-
stæður. (4) Að hvíti kynstofninn
myndaði eina þjóð á meðan aðrir
kynstofnar, einkum blökkumenn,
skiptust í fjölmargar þjóðir (ætt-
bálka).
Eftir að Þjóðarflokkurinn komst
til valda árið 1948, hófst hann þeg-
ar handa við að hrinda þessum
hugmyndum í framkvæmd. í kjöl-
farið fylgdu margir lagabálkar sem
miðuðu að algjörum aðskilnaði kyn-
þáttanna, þó einkum hvítra frá
öðrum. Hér má nefna lög frá árinu
1949 um bann við hjónaböndum
milli fólks af hvítum kynstofni ann-
ars vegar og litum hins vegar og
lög frá 1950 um bann við kynferðis-
legu samneyti einstaklinga af þess-
um kynstofnum. Ennfremur má
nefna lög um skráningu íbúa lands-
ins frá 1950, þar sem gert var ráð
fyrir að skrá skyldi nákvæmlega
af hvaða kynstofni og ættbálki, ef
því var að skipta, hver einstakling-
ur var. Slík lög þóttu nauðsynieg
til að taka af allan vafa um þessi
atriði, þar sem þau skiptu sköpum
fyrir réttarstöðu viðkomandi.
Framkvæmd þessara lagabálka
leiddi m.a. til þess að heimili voru
leyst upp þar sem sambúð hjóna
var talin andstæð lögum. Árið 1953
samþykkti þingið lög sem beinlínis
F.W. de Klerk
heimiluðu að einstökum kynþáttum
yrði mismunað að því er varðaði
aðbúnað og þjónustu hins opinbera.
Þá svipti ríkisstjórnin lita kynþætti
með öllu þeim litlu pólitísku réttind-
um sem eftir voru. Ekki lét ríkis-
stjórnin staðar numið við þetta
heldur hóf hún að endurskipuleggja
búsetusvæði blökkumanna með því
að skipta þeim í átta (síðar tíu)
svæði, svokölluð heimalönd, eitt
fyrir hveija „þjóð“ (ættbálk)
blökkumanna. Til að byija með var
þessum heimalöndum að mestu
stjórnað af hvítum, með óverulegri
þátttöku sjálfra íbúanna. Megin-
hugmyndin var sú að í heimalandi
sínu gæti viðkomandi „þjóð“ lifað
á þann hátt sem hæfði siðum henn-
ar og menningu og notið allra
þeirra réttinda sem henni var neit-
að um í öðrum hlutum landsins.
Verk þetta var fullkomnað með
lögum frá 1971 þar sem ríkisstjórn-
inni var heimilað að veita einstök-
um heimalöndum fullt sjálfstæði.
Hefur ríkisstjóm Suður-Afríku
veitt sumum þessara ríkja sjálf-
stæði. Má þar nefna Transkei 1976,
Bophuthatswana 1977, Venda
1979 og Ciskei 1981. Um leið og
heimalöndin urðu „sjálfstæð" voru
íbúar þeirra sviptir suður-afrískum
ríkisborgararétti. Með stofnun hei-
HEIMALÖND I SUÐUR-AFRÍKU
NAMIBÍA
„Sjálfstæð"
heimalönd
Önnur
heimalönd
HEIMALÖNDIN eru öll um 13% af landinu öllu, en þar var
um 70% Ibúa landsins ætlað að „búa“. Á kortinu sést einnig
að sum heimalöndin skiptast í reynd í mörg landsvæði, t.d.
Bophuthatswana, sem þó á að heita „sjálfstætt riki“.
Kynþættir S-Afríku 1987 millj. kr. %
Blökkumenn 26,3 75
Blandaðir 3,1 9
Indverjar 0,9 2
Hvftlr 4,9 14
35,2
Liklegt fylgi helstu stjórnmála-
hreyfinga f almennum kosningum
Afríska þjóðarráðið 40-45%
Þjóðarflokkurinn 25-30%
Inkatha 10-15%
Kortið sýnir skiptingu Suður-Afríku í heimalönd. Heimalöndin eru
öll um 13% af landinu öllu, en þar var um 70% íbúa landsins ætlað
að „búa“. Á kortinu sést einnig að sum heimalöndin skiptast í reynd
í mörg landsvæði, t.d. Bophuthatswana, sem þó á að heita „sjálf-
stætt ríki“.
afríska þjóðarráðsins
malandanna var búið að skapa
lagalegan og siðferðilegan grund-
völl til að neita blökkumönnum um
lagaleg og pólitísk réttindi í Suður-
Afríku, þar sem þeir nytu þeirra í
heimalöndunum. Rétt er að taka
fram að ekkert heimalandanna hef-
ur hlotið viðurkenningu sem sjálf-
stætt ríki á alþjóðavettvangi.
Meginhugmyndin að baki stofn-
unar heimalandanna var sú að
blökkumenn byggju þar og nytu
borgaralegra réttinda. Heimild
þeirra til að búa utan heimaland-
anna á svæðum hvítra var háð því
að þeir væru launþegar hvítra at-
vinnurekenda. Ef launþegi missti
starf sitt var honum gert skylt að
fara í sitt heimaland hvort sem
hann hafði áður búið þar eða ekki.
Talið er að um 3,5 milljónir manna
hafi í skjóli þessara laga verið flutt-
ar nauðungarflutningum og margir
þeirra til staða sem þeir höfðu aldr-
ei búið á og þekktu ekkert til.
Of Iangt mál er að telja upp alla
þá lagabálka sem ríkisstjórn hvíta
minnihlutans setti eftir 1948 til að
viðhalda og festa í sessi aðskilnað-
arstefnuna. Þessi löggjöf lagði
grunninn að aðskilnaði kynþátt-
anna, ekki aðeins að því er varðaði
pólitísk réttindi og búsetu, heldur
einnig atvinnuréttindi, menntun,
heilbrigðisþjónustu, samgöngur
o.fl. Af þessari löggjöf hefur leitt
mikið þjóðfélagslegt misrétti sem
enn blasir alls staðar við í Suður-
Afríku.
Andstaða blökkumanna
Stefna ríkisstjórnar Þjóðar-
flokksins hlaut að kalla á and-
spyrnu litra kynþátta landsins.
Öflugustu frelsissamtök blökku-
manna á þessum tíma voru Afríska
þjóðarráðið (African National
Congress), sem þegar átti sér al-
langan sögu, stofnað 1912. Um
sama leyti og ríkisstjórn Þjóðar-
ráðsins settist að völdum tók ný
kynslóð við stjórn samtakanna.
Þeirra á meðal var Nelson Mandela
(f. 1918). Á 6. áratugnum stóðu
samtökin fyrir kröfugöngum og
mótmælum um allt landið. Yfirlýst
stefna samtakanna var að beijast
með friðsamlegum hætti fyrir rétt-
indum blökkumanna. Mótmæli
þessi voru jafnan brotin á bak aft-
ur með lögreglu- og hervaldi. Þá
stóð ríkisstjórnin fyrir setningu
ýmissa lagabálka til að setja starf-
semi samtaka blökkumanna skorð-
ur og hefta athafnafrelsi þeirra.
Árið 1960 urðu nokkur þáttaskil
þegar lögregla braut á bak aftur
mótmælagöngu í bænum Sharp-
ville, skammt frá Jóhannesarborg,
með því að skjóta til bana 67
blökkumenn og særa 186. Flestir
þeirra voru skotnir í bakið. Þessir
atburðir vöktu andúð á stefnu ríkis-
stjórnarinnar um allan heim. Alda
mótmæla og óeirða reið yflr landið
á næstu misserum. Ríkisstjómin
svaraði með því að lýsa yfir neyðar-
ástandi í landinu og veita lögreglu
og her víðtækar heimildir til að
halda uppi aga. Þá var starfsemi
frelsissamtaka blökkumanna bönn-
uð með öllu. þ.m.t. Afríska þjóðar-
ráðið. Árið 1963 var helsti leiðtogi
samtakanna, Nelson Mandela,
dæmdur í lífstíðarfangelsi. Tók það
ríkisstjórnina um fjögur ár að
bijóta hreyfingar blökkumanna á
Mangosutu Buthelezi, leiðtogi
Inkatha-hreyfingarinnar.
bak aftur og stilla til friðar í land-
inu.
Friður ríkti að mestu í landinu
fram á miðjan 8. áratuginn þegar
aftur fór að bera á andstöðu við
aðskilnaðarstefnu stjórnarinnar.
Stofnuð höfðu verið ný samtök
blökkumanna, SASO (South Afric-
an Students Organisation), með
Steve Biko í broddi fylkingar.
Beittu samtökin sér aðallega gegn
stefnu ríkisstjórnarinnar í mennta-
málum blökkumanna. Mótmæli
þessi náðu hámarki þegar ríkis-
stjórnin lýsti þeirri stefnu sinni að
stór hluti kennslu í skólum blökku-
manna skyldi fara fram á afrikans,
máli meirihluta hvítra sem fæstir
blökkumenn skildu. Ríkisstjórnin
mætti allri andspyrnu af fullri
hörku og braut hana jafnan á bak
aftur með lögreglu- og hervaldi.
Starfsemi SASO var einnig bönn-
uð. Árið 1977 var Steve Biko hand-
tekinn og lést hann í varðhaldi af
völdum áverka sem hann hlaut
vegna barsmíða lögreglu.
Um miðjan 9. áratuginn reið alda
mótmæla yfir Suður-Afríku á nýjan
leik. Þetta varð til þess að ríkis-
stjórnin lýsti aftur yfir neyðar-
ástandi. Talið er að á árunum 1986-
1987 hafí allt að 30.000 manns
verið handteknir og hafðir í haldi
lögreglu í lengri eða skemmri tíma
án þess að vera leiddir fyrir dóm-
ara eða formlegar sakir bornar á
þá. Fjöldi fólks lét lífíð í fangelsum
landsins að því er talið er vegna
pyntinga og lélegs aðbúnaðar.
Stefna ríkisstjórnar Þjóðar-
flokksins á 8. og 9. áratugnum
sýndi Ijóslega að hún var staðráðin
í því að halda aðskilnaðarstefnunni
til streitu hvað sem liði mótmælum
heima fyrir og fordæmingu á al-
þjóðavettvangi. Engu að síður stóð
ríkisstjómin fyrir ýmsum umbótum
til að slá á kröfur blökkumanna.
Má þar nefna umbætur í heilbrigð-
is- og menntamálum. Hér skiptir
þó mestu stjórnarskrárbreyting
sem gerð var árið 1983. Með henni
var blönduðum og Indveijum veitt-
ur réttur til að kjósa sína eigin
fulltrúa á löggjafarþingið. Í sam-
ræmi við það skiptist þingið í þijár
deildir, eina fyrir hvíta, aðra fyrir
blandaða og þriðju fyrir Indveija.
Þótt meginreglan væri sú að laga-
frumvarp þyrfti samþykki allra
deilda til að verða að lögum, voru
reglur sem tryggðu hvítum síðasta
orðið ef árekstrar urðu. Sem fyrr
var ekki gert ráð fyrir breytingu á
stöðu blökkumanna. Stjórnarskrár-
breytingin _ var af sumum túlkuð
sem fyrsta skrefið í þá átt að öllum
kynþáttum yrðu veitt pólitísk rétt-
indi áður en langt um liði. Aðrir
túlkuðu þetta hins vegar svo að
það væri fastur ásetningur stjóm-
arinnar að halda blökkumönnum
fyrir utan stjórn landsins til fram-
búðar. Atburðir áranna 1986-1989
benda til þess að sá skilningur
muni hafa verið réttur.
F.W. de Klerk
Á árinu 1989 gerðust óvæntir
atburðir í Suður-Afríku. Þáverandi
forseti landsins P.W. Botha veiktist
skyndilega. í kjölfar þess var F.W.
de Klerk kjörinn leiðtogi Þjóðar-
flokksins og í september það sama
ár tók hann við embætti forseta
Suður-Afríku. í ræðu sem hann