Morgunblaðið - 23.04.1998, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1998
MORGUNBLAÐIÐ
4
LISTIR
Bók er
best vina
Alþjóðadagur bókarinnar er í dag,
sumardaginn fyrsta. Af því tilefni ræddi
Orri Páll Ormarsson við Þröst Helgason,
______----------------7---------
formann Bókasambands Islands, og
Gísla Sigurðsson, formann Hagþenkis,
sem segja bókina, sem fyrr, lifa góðu lífí,
þótt samkeppnin um athygli fólks hafí
stóraukist á öldinni sem senn er úti.
Undarleg er íslensk þjóð!
Allt, sem hefur lifað,
hugsun sína og hag í ljóð
hefur hún sett og skrifað.
- Stephan G. Stephansson
í bókunum liggur sál aldanna,
sagði Thomas Carlyle. Þetta vita
engir betur en íslendingar, sjálf
bókaþjóðin, enda er sál norrænna
þjóða falin í íslenskum bókum en
hvorki því fólki sem nú lifír á Norð-
urlöndum né á Islandi sjálfu, svo
sem Arnas Amæus segir í Islands-
klukkunni. Svo langt vilja ef til vill
ekki allir ganga en ljóst má vera að
fátt, ef nokkuð, hefur veitt þjóðinni
jafnmikinn innblástur í gegnum tíð-
ina, í uppgangi sem andstreymi, og
einmitt bókin - þessi besti vinur
mannsins.
Alþjóðadagur bókarinnar er nú
haldinn hátíðlegur í þriðja sinn. Ber
hann upp á dánardag skáldjöfra á
borð við Cervantes og Shakespeare,
sem margir telja mestan meðal
skálda, en jafnframt fæðingardag
Halldórs heitins Laxness. Ætti það
að færa daginn enn nær okkur Is-
lendingum en Laxness var ekki ein-
ungis fremsti rithöfundur aldarinn-
ar hér á landi, heldur jafnframt einn
svipmesti maður sinnar tíðar. Mað-
ur sem þjóðin leit lengst af upp til -
bar á höndum sér. Svo mikla þýð-
ingu höfðu - og hafa - verk hans
fyrir þroska hennar, þrek og þraut-
seigju til að yrkja land sem æðri
máttarvöld hafa ekki kosið að fara
um mjúkum höndum.
Það er að tilstuðlan Menningar-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna,
UNESCO, að Alþjóðadagur bókar-
innar er haldinn hátíðlegur en hug-
myndin mun vera komin frá Spán-
verjum, sem um áratugaskeið hafa
tileinkað bókinni einn dag á ári. Er
dagurinn um leið helgaður hags-
munum og réttindum höfunda hug-
verka. En hver er tilgangurinn?
„Maður er oft spurður hvers
vegna verið sé að halda dag bókar-
innar, eins og þess þurfi,“ segir
Þröstur Helgason, formaður Bóka-
sambands Islands, en Bókasam-
bandið annast framkvæmd dagsins
hérlendis. „Hvað okkur Islendinga
varðar er svarið hins vegar einfalt:
Það þarf að halda bókinni á lofti.
Ástæðan er sú að íslensk þjóð, ís-
lensk menning, stendur á henni -
bókin er grundvöllur alls í okkar
samfélagi."
Menningin byggð
á bókum
Gísli Sigurðsson, formaður Hag-
þenkis, félags höfunda fræðirita og
kennslugagna, talar í svipuðum
anda. „Menning okkar Islendinga,
og Vesturlandabúa almennt, er
byggð á þekkingu sem safnast hef-
ur upp í bókum. Öll okkar tilvera er
reist á því að þetta fyrirbæri, bókin,
skuli hafa verið fundin upp en þróun
bókarinnar, frá handritum til prent-
aðra bóka, hafði afgerandi áhrif á
þróun vestrænna samfélaga. Afger-
andi áhrif á miðlun upplýsinga.“
Þröstur gerir tengsl framfara og
bóka einnig að umtalsefni og nefnir
Upplýsingarmenn á 18. öld sem
gott dæmi um menn sem lagt hafí
höfuðáherslu á bókmennt. „Hið
prentaða orð var þeirra öflugasta
vopn - og hefur verið síðan - í bar-
áttunni við menntunarleysi og
nesjamennsku hvers konar.“
Við lifum á tímum örra breytinga.
Samkeppnin um athygli fólks fer sí-
fellt harðnandi, útvarpið, sjónvarp-
ið, hljómbandið og myndbandið hafa
iyrir margt löngu vaxið saman við
vestræna menningu og nú er svo
komið að takmarkaður er tölvulaus
maður. Margmiðlunarbyltingin hef-
ur með öðrum orðum gjörbreytt
samfélagi okkar, þannig að ekki
verður aftur snúið. Mitt í stormin-
um hefur bókin staðið og nú þegar
logn er í nánd er ekki annað að sjá
en hún standi enn, stöðug sem fyrr.
Eða hvað?
„Margmiðlunin var síðasta ógnin
við bókina," segir Þröstur. „Hún
virðist hins vegar miklu frekar hafa
komið upp að hlið bókarinnar í stað
þess að kaffæra hana. Bókin lifír,
sem fyrr, góðu lífi!“
Gísli kveðst ekki heldur sjá að
Morgunblaðið/Júlíus
ÞRÖSTUR Helgason formaður Bókasambands íslands og Gísli Sig-
urðsson formaður Hagþenkis í góðra vina hópi.
bókin sé á undanhaldi, þótt fólk hafí
tileinkað sér nýja þekkingu. „Enn
eru menn á því að besta leiðin til að
miðla upplýsingum sé að gera það
munnlega, þrátt fyrir mikla þróun í
tölvutækni, og enn gefa menn út
bækur.“
Engu að síður mætti margt betur
fara. „Svo ég tali frá sjónarmiði höf-
unda fræðirita hefur komið í ljós, nú
þegar upplýsingaöldin er brostin á,
og menn keppast við að tölvuvæða
upplýsingar, að við höfum trassað
að taka saman þær upplýsingar sem
við búum yfir um íslenskt samfélag,
sögu þess og þróun. Fyrir vikið eru
þær ekki tiltækar svo hægt sé að
matreiða þær, þannig að almenn-
ingur hafi gagn af,“ segir Gísli.
Styrkja þarf útgáfu
fræðirita
Skýringin er, að mati Gísla, sú að
í menningarpólitík þjóðarinnar hafí
ekki verið lagt upp úr því að styðja
við bakið á höfundum sem eru í að-
stöðu til að taka saman og miðla
fræðilegu efni. „Stuðningur við
skapandi rithöfunda og vísinda-
menn, sem sinna frumrannsóknum,
hefur löngum verið með ágætum en
þeir sem vilja skrifa almenn fræði-
rit hafa ekki aðgang að styrkjakerfí
af neinu tagi. Þessa sér mjög
áþreifanlega merki í íslenskri bóka-
útgáfu og íslenskri þekkingaröflun.
Okkur finnst því við hæfi að nýta
þetta tækifæri, alþjóðadag bókar-
innar, til að hnykkja á því að koma
þurfi á fót hliðstæðum sjóðum fyrir
sjálfstætt starfandi höfunda fræði-
rita og höfundar skáldverka hafa
aðgang að.“
Segir Gísli þennan slæma aðbún-
að, sem höfundar fræðirita búa við
hér á landi, hafa valdið því að Is-
lendingar hafi lent á eftir nágranna-
þjóðunum á þessu sviði. „Löndin í
kringum okkur hafa ekki síður lagt
sig eftir því að ýta undir útgáfu á
fræðiritum en fagurbókmenntum.
Þess ber þó að geta að þar eru að-
stæður yfirleitt aðrar, þar sem
markaðurinn getur staft© undir út-
gáfu af þessu tagi, sem hann getur
tæplega gert hér á landi.“
Annar ljóður sem Gísli og Þröst-
ur sjá á ráði bókaþjóðarinnar er
virðisaukaskatturinn sem settur var
á bækur árið 1993 eftir skammvinnt
skattleysistímabil sem kom í kjölfar
afnáms söluskattsins sem áður var.
Er virðisaukaskatturinn 14%. „Það
er klassískt baráttumál að berjast
fyrir niðurfellingu söluskatts á bók-
um. Honum var aflétt um tíma fyrr
á þessum áratug og við það kom
fjörkippur í bókaútgáfu. Stjómvöld
sáu hins vegar fljótt ofsjónum yfir
þessu og settu skattinn á aftur.“
Að sögn Gísla kemur skattur
þessi harðast niður á „viðkvæmum
ritum í útgáfu“, sem hann kallar
svo, sem seljast hægt en örugglega.
Slík rit, öðrum fremur, veigri menn
sér við að gefa út við núverandi að-
stæður. „Þetta er auðvitað bagalegt
enda megum við, miðað við þá vöm
sem íslensk menning er í nú um
stundir, síst við því að gefa út færri
bækur. Bækurnar eru vörn lands-
ins.“
Segjast félagamir ekki sjá nein
teikn á lofti um að breytinga sé að
vænta. Að vísu sé nýr maður sestur
í stól ráðherra fjármála og með nýj-
um mönnum komi oft nýir siðir.
„Því er ekki að neita að við berum
von í brjósti um að nýr fjármálaráð-
herra láti til sín taka á þessum vett-
vangi. Okkur þykir í það minnsta
ástæða til að taka málið upp aftur,“
segir Þröstur.
Baráttumálin em mörg á Al-
þjóðadegi bókarinnar. Enn eitt mál-
„ÞÁ ÞÓTTI honum hart um
höggva, því að þar var yndi hans,
sem bækurnar voru,“ segir í
Sturlungu um Ingimund prest
Þorgeirsson, er bókakista hans
var fyrir borð drepin úti fyrir
Homströndum haustið 1180.
Sennilegt má þykja að helzta un-
aðsbótin í bókum Ingimundar
prests hafi verið hómilíur og
heilagra manna sögur - þýðingar
helgar og annað guðsorð.
Einhveiju sinni, þegar ég var
um tvítugsaldur, greip ég í fisk-
vinnu hjá Bæjarútgerð Reykja-
víkur. Þar vann við umstöflun,
saltmokstur og annað sem til féll
hverju sinni, útslitin gömul kona,
svo bogin í baki af striti að hún
var nær gengin í vinkil. Hún tók
mikið í nefið, en í öllu var fas
hennar hreinlátt og hæversklegt.
Yrði andartaks hlé á aðburði tók
hún mig stundum tali, hallaði sér
fram á skófluna og sagði:
Dagur bókarinnar
Ávarp eftir Þorstein frá Hamri
Mikil guðs gjöf em bækurnar.
Þar var auðheyrilega yndi
hennar sem bækurnar vom:
hljóðlát nautn í einvem að vinnu-
degi loknum. Fráleitt var að
ímynda sér þessa konu sem ein-
stæðing. Stundum lét hún mig
heyra bjóra úr söguþræðinum
sem það sinnið átti hug hennar
allan. Þegar ég minnist þessarar
gömlu konu minnist ég líka
ósjálfrátt Ingimundar prests.
Bók er í vitund okkar að öllum
jafni einungis bók, hlutur sem við
grípum til í fróðleiks skyni og
skemmtunar, sögur, Ijóð, fræði;
ung fáum við hana í hendur og
hún fylgir okkur að meira eða
minna leyti upp frá því, nokkurn
veginn eins og
ekkert sé.
En þeim okk-
ar, sem hafa
beinlínis dálæti
á bókum, vitr-
ast stöku sinn-
um hið nánast
yfirþyrmandi
eðli og inntak
þeirra. Ekki
bara þetta
„eljuverk þúsunda, varðveitt á
skrifuðum blöðum“, heldur
einnig hin ögrandi nánd við
manninn: heilu veggina þétt-
setna, iðandi, kvika af hugsun-
um, viðbrögðum mannlegs heila.
Þarna er kröm hans og kvöl,
gleði og gaman, hugsjónir, ham-
ingjuleit og trú.
Skjámenning, tölva, veraldar-
vefur og aðrir hraðboðar okkar
tíma hafa slegizt í för með mann-
inum til frambúðar, og er það
vel, sé farsællega á haldið. Ekk-
ert í öllum þessum flýtisauka
óþolinmæðinnar kemur þó í stað-
inn fyrir yndi Ingimundar prests
og gömlu konunnar í Bæjarút-
gerðinni: þá sérstöku leiðsögn
orðsins um mennska stigu, sem
góð bók hefur að bjóða; ígrund-
að, hugsað tungutak og annan
menningarþokka sem hún ein
hefur til að bera, hið ytra sem
innra. Þar með er auðvitað ekki
sjálfgefið að hún geti umsvifa-
laust sagt okkur „hvert Norður-
hlíðarstígurinn liggur", svo vitn-
að sé til hinnar gömlu góðu sögu,
Ferðin á heimsenda; það getur
kannski enginn mannlegur mátt-
ur, hversu mjög sem til er reynt.
ið sem Þröstur og Gísli leggja
áherslu á, er að halda bókinni að
ungmennum en samkvæmt könnun-
um færist fjöldi þeirra sem aldrei
líta ótilneyddir í bók jafnt og þétt í
vöxt í yngsta aldurshópnum.
„Við viljum gera bækur að aðlað-
andi valkosti fyrir ungt fólk - mót-
vægi við sjónvarp, myndbönd og
tölvuleiki," segir Gísli. „Bækur geta
nefnilega líka verið góð afþrejdng,
góð skemmtun. Aðalatriðið er að
ungt fólk lesi - hvað það les skiptir
minna máli.“
Þröstur færir bókmenntakennslu
í grunnskólum í tal í þessu sam-
hengi - sem virðist, að hans mati,
helst til þess fallin að fæla börn frá
lestri bókmennta. Það nái vitaskuld
engri átt. „Að mínu mati þarf að
færa þessa kennslu í nútímalegra
horf, þannig að bókmenntirnar
verði meira spennandi og aðlaðandi
fyrir börnin."
Ábyrgð foreldra
En ábyrgðin liggur víðai-. Þröstur
segir þátt foreldra í bókmenntaupp-
eldinu til að mynda oft gleymast.
„Nýjustu kenningar í uppeldisfræð-
um segja að mikilvægt sé að for-
eldrar kunni að leika sér með börn-
um sínum til þess að þau þroskist
eðlilega. Ég held að það hljóti að
vera jafnmikilvægt að foreldrar
kunni að njóta bókmennta, og
reyndar lista yfirleitt, með bömum
sínum. Það er með öðrum orðum
brýnt að foreldrar lesi fyrir og með
bömum sínum. Böm verða nefni-
lega að læra að njóta bóka.“
Gísli segir bókasöfn jafnframt
hafa stóru hlutverki að gegna í bók-
menntauppeldinu. „Bókasöfn eru
mjög fysilegur kostur fyi'ir ungt
fólk og það er ánægjulegt að heim-
sóknir þess þangað hafa, samkvæmt
könnunum, færst í vöxt á undan-
fömum áram og misserum. Hið
mikilvæga starf sem þar er unnið
virðist því vera í góðu horfí.“
Endalaust er hægt að breyta og
bæta. En þegar öllu er á botninn
hvolft era Gísli og Þröstur ánægðir
með stöðu bókarinnar, þegar ný öld,
nýir tímar, eru í aðsigi. Þeir líta því
björtum augum til framtíðar.
„Við íslendingar höfum ekkert að
óttast," segir Gísli. „Saga okkar,
bókmenntaarfurinn, gerir það að
verkum að bókinni verður seint rutt
úr vegi hér á landi. Við þurfum ekki
nema að líta á bækur frá miðöldum,
sem okkur þykja enn merkilegar og
glæsilegar, því til staðfestingar. Við
þurfum ekki heldur að óttast að
tölvan komi í stað bókarinnar. Hún
er vissulega ágæt til síns brúks,
hvað upplýsingaöflun varðar, en
kemur aldrei í staðinn fyrir gott
safn handbóka. Þá er það allt önnur
nautn að sitja með skáldskap á bók
en að lesa hann á tölvuskjá. Um það
er engum blöðum að fletta."
Þröstur tekur í líkan streng:
„Þótt við gerum ekki annað en
halda í horfinu sýnist mér framtíð
bókarinnar vera mjög björt. Hún
hefur staðið af sér ásókn tækninnar
á þessari öld og styrkst, ef eitthvað
er. Bókin, þetta einstaka fyi-irbæri,
virðist hafa ótrúlegt aðdráttarafl.
Svo verður væntanlega um ókomna
tíð!“
Dagur bókarinnar
Dagskrá
9.00. Njálulestur í Listasafni
Islands.
14.00. Málþing um gagnrýni
í Odda, Háskóla íslands.
14.00. Rölt um skáldaslóðir í
Reykjavík (Unuhús) og Akur-
eyi'i (Nonnahús).
14.00. Barnabókaverðlaun
afhent í Norræna húsinu.
14.00. Vésteinn Ólason flyt-
ur erindi um Halldór Kiljan
Laxness í Hátíðarsal Háskóla
Islands.
20.30. Þýðandinn Halldór
Laxness í Gunnarshúsi,
Dyngjuvegi 8.
20.30. Franskt bókmennta-
kvöld á Súfistanum, MM á
Laugavegi.